Christelijke Geschiedenis

“Geprezen zijt Gij, mijn Heer, met al uw schepselen, in het bijzonder Heer Broeder Zon, die de dag is en door wie Gij ons licht geeft.”

Het is moeilijk om helder na te denken over Franciscus van Assisi. Het eerste wat in je opkomt is de zachtaardige heilige die preekte tegen vogels, wolven temde en rondliep in velden vol bloemen, zich koesterend in de liefde van God. Maar het is ook moeilijk voor te stellen hoe zo’n goedaardige figuur het dertiende-eeuwse Europa op zijn kop kon zetten.

In feite was Franciscus een complexe figuur, een man van wie tijdgenoten beweerden dat hij de Bergrede beter beleefde dan wie dan ook, behalve natuurlijk de man die hem voor het eerst predikte. Als dat ook maar in de buurt van de waarheid komt, is het iets gemakkelijker te begrijpen waarom hij zo’n indruk heeft achtergelaten op zijn tijd en alle tijden daarna.

Van kluizenaar tot rondtrekkende

Hij werd geboren in Assisi, Italië, als Giovanni Francesco Bernardone, zoon van een rijke koopman. Als jonge man leidde Franciscus een werelds, zorgeloos leven. Een vroege biograaf zei: “Hij verkwistte zijn tijd op een vreselijke manier. Inderdaad, hij overtrof al zijn vrienden in trivialiteiten.” In 1202 trok hij ten strijde tegen de stad Perugia, vol van de dromen van een jonge man over militaire glorie. Maar hij werd gevangen genomen tijdens de strijd, en een jaar ging voorbij voordat zijn vader losgeld kon regelen. Daarna volgde een jaar van herstel in Assisi, een jaar waarin Franciscus, nu begin twintig, langzaam veranderde. Tijdens zijn ziekte ervoer hij dromen en visioenen. Op een dag, terwijl hij bad in een vervallen kerk in San Damiano, aan de rand van Assisi, hoorde hij Christus driemaal zeggen vanaf het kruisbeeld: “Franciscus, ga mijn huis repareren, dat, zoals je kunt zien, volledig in verval is geraakt.” Franciscus begreep dat hij de kerk waarin hij bad moest repareren (hoewel zijn volgelingen dit later zouden zien als zijn oproep om de kerk te hervormen), dus ging hij over tot het verkopen van familiegoederen om geld in te zamelen voor reparaties.

Toen zijn vader hier lucht van kreeg, was hij woedend. Hij sleepte Franciscus voor de plaatselijke bisschop om zijn zoon te dwingen zijn onbetamelijk gedrag te veranderen en hem terug te betalen. Tijdens het verhoor trok Franciscus zijn kleren uit en legde ze netjes op een hoopje voor zijn vader. “Tot vandaag noemde ik u ‘vader’,” zei hij tegen hem, “maar nu kan ik in alle eerlijkheid zeggen: ‘Onze Vader die in de hemel zijt.'” Hij liep de kathedraal uit om kluizenaar te worden – om “alleen te zijn in eenzaamheid en stilte,” merkte een biograaf op, “om de geheimen te horen die God hem kon openbaren.”

Andere ingevingen volgden. Op een dag hoorde hij in de kerk uit het evangelie van Matteüs: “Neem geen goud, zilver of koper in uw portefeuille, geen tas voor uw reis, noch twee tunieken of sandalen of een staf.” Hij nam het letterlijk en begon een rondtrekkend leven: hij was van plan in volstrekte eenvoud te leven en een evangelie te verkondigen dat meestal sterke vermaningen tot bekering inhield. “Hij stelde het kwaad aan de kaak wanneer hij het aantrof,” schreef een vroege biograaf, “en deed geen moeite om het te verzachten; een zondig leven ontmoette van hem een uitgesproken berisping, geen steun.”

Francis was rigoureuzer dan de populaire verbeelding toestaat. In de winter wierp hij zich soms in een greppel vol ijs en bleef daar tot elk spoor van zondige verleiding verdwenen was. Om lust te vermijden, richtte hij zijn blik op de hemel of op de grond als hij met een vrouw sprak.

Hoewel hij bekend stond om zijn aanstekelijke vreugde, verafschuwde Franciscus lachen of ijdele woorden. “Hij wenste niet alleen dat hij niet zou lachen, maar dat hij zelfs anderen niet de geringste aanleiding tot lachen zou geven.”

Tegen 1209 had hij een kleine groep “broeders” verzameld (12 mannen die deel wilden hebben aan zijn leven en bediening). Hij schreef een Regel en vertrok naar Rome om de goedkeuring van de kerk te krijgen voor zijn werk. Dit werd de Eerste Orde van Franciscanen, en Franciscus werd tot overste gekozen.

Vrouwen waren ook gefascineerd door Franciscus’ boodschap, en toen Franciscus een rijke jonge vrouw uit Assisi ontving, Clara genaamd, werd de Tweede Orde van Franciscanen gesticht, ook bekend als de Arme Clarissen. (De Derde Orde van Franciscanen, die Franciscus in 1221 stichtte, is voor hen die een wereldlijk leven leiden en tegelijkertijd proberen te leven volgens een aangepaste Franciscaanse regel.)

Franciscus zwierf door heel Italië en stak op een gegeven moment de Middellandse Zee over, bezocht een kruisvaardersexpeditie in Egypte, stak de vijandelijke linies over en probeerde de Moslim sultan te bekeren. De sultan was niet overtuigd door de boodschap, maar zo onder de indruk van de boodschapper dat hij hem een veilige terugtocht verleende.

De dood tegemoet

Snel maakten zijn broeders (broeders genoemd, en snel in aantal toenemend) reizen naar Frankrijk, Spanje, Duitsland, Engeland, Hongarije en Turkije, predikend de boodschap van bekering, eenvoud van het evangelie, en radicale gehoorzaamheid aan de leer van Christus.

Het was een tijdperk, zoals vele, waarin corruptie de kerkelijke kringen besmette en onverschilligheid de leken doordrong. Maar zoals een tijdgenoot opmerkte, als gevolg van de prediking van de Franciscaanse broeders en zusters, “hebben personen van beide geslachten, rijk en werelds, afstand gedaan van bezittingen en, uit liefde voor Christus, de wereld de rug toegekeerd.” Kortom, Franciscus was een religieuze opleving begonnen die zich over Europa verspreidde.

Met de groei van de orde kwamen complicaties. De regel die een kleine groep had gediend, was ontoereikend voor de grote organisatie die de Franciscanen aan het worden waren. Franciscus zelf voelde zijn eigen ontoereikendheid om een grote organisatie te blijven leiden, dus na het schrijven van een nieuwe Regel en zijn Testament (in zekere zin zijn laatste wensen), waarin hij er bij zijn broeders op aandrong de primitieve normen te handhaven die vanaf het begin werden gehanteerd, trad hij af als hoofd van de orde.

In zijn laatste jaren populariseerde Franciscus de levende creche om de armoede te benadrukken waarin Christus was geboren. In 1224 had Franciscus tijdens een retraite op een bergtop een mystieke ontmoeting die hem bloedende wonden in zijn voeten, handen en zij bezorgde – het eerste geregistreerde geval van stigmata.

Toen hij halverwege de veertig was, teisterde een ziekte zijn lichaam, waardoor hij uiteindelijk zijn gezichtsvermogen volledig kwijtraakte.

In zijn laatste jaren componeerde hij zijn beroemde Canticle of Brother Sun. Aan dit gedicht dankt Franciscus zijn verdiende reputatie als iemand die zwelgt in Gods schepping:

“Geprezen zijt Gij, mijn Heer, met al uw schepselen, in het bijzonder Heer Broeder Zon,

Wie de dag is en door wie Gij ons licht geeft…”

In het gedicht prees Franciscus ook “Broeder Wind” en “Broeder Vuur” en “Zuster Moeder Aarde.” Wat velen vergeten is dat hij aan het eind van het gedicht het volgende schreef:

“Geprezen zijt Gij, mijn Heer, door onze Zuster Lichamelijke Dood, aan wie geen mens kan ontsnappen.

Wee degenen die sterven in doodzonde.

Gelukzalig zijn zij die de dood vinden in Uw allerheiligste wil. …”

Zo was de dood van Franciscus, wiens leven zo duidelijk was toegewijd aan Gods “heilige wil” dat hij binnen twee jaar heilig werd verklaard – buitensporig snel naar rooms-katholieke maatstaven.

Na Franciscus’ dood bleven de Franciscanen groeien en – ironisch voor een orde die ooit door hun stichter was opgedragen “zich niets voor zichzelf toe te eigenen, noch een huis, noch een plaats, noch iets anders”- werden zij weldra zeer rijk. Er werd een prachtige basiliek gebouwd in Assisi, en de relieken van Franciscus werden daar in 1230 naartoe overgebracht.