Borys Pasternak

Boris Pasternak, laureat Nagrody Nobla, był ceniony w swojej ojczystej Rosji jako jeden z największych poetów porewolucyjnych. Światową sławę zdobył jednak dopiero po opublikowaniu w Europie w 1958 r. jego jedynej powieści, Doktora Żywago, zaledwie dwa lata przed śmiercią autora. Kontrowersyjna proza Pasternaka, zakazana w Rosji jako antyradziecka, została okrzyknięta arcydziełem literackim zarówno przez krytyków amerykańskich, jak i europejskich, ale jej publikacja była w Rosji tłumiona aż do 1988 roku. Uwaga skupiona na Pasternaku i jego twórczości w wyniku afery Żywago przyniosła ponowne zainteresowanie publiczności wcześniejszymi pismami autora. W konsekwencji, liczne angielskie przekłady całego kanonu Pasternaka, w tym jego poezji, prozy autobiograficznej i Doktora Żywago, stały się łatwo dostępne w świecie zachodnim.
Urodzony w 1890 roku w kulturalnej, kosmopolitycznej rodzinie moskiewskiej, Pasternak dorastał w atmosferze, która sprzyjała docenieniu sztuki i dążeniu do przedsięwzięć artystycznych. Jego ojciec, Leonid, był wybitnym rosyjskim malarzem portretowym i nauczycielem sztuki, a matka, Rosa, była pianistką koncertową, która zrezygnowała z obiecującej kariery muzycznej na rzecz męża i dzieci. Pasternakowie należeli do ekskluzywnego kręgu towarzyskiego, w skład którego wchodzili najlepsi rosyjscy muzycy, pisarze i malarze, w tym premier powieści Lew Tołstoj oraz kompozytorzy Aleksander Skriabin, Siergiej Rachmaninow i Anton Rubinstein. W bogatym kulturalnie otoczeniu domu Pasternaka, jak zauważył Gerd Ruge w Pasternak: A Pictorial Biography, „sztuka była normalnym zajęciem, które nie wymagało ani wyjaśnień ani przeprosin i które mogło wypełnić i zawładnąć całym życiem człowieka.”

Pasternak miał tylko cztery lata, kiedy po raz pierwszy spotkał Tołstoja, który uczestniczył w koncercie u Pasternaków, danym przez matkę Borysa i dwóch profesorów – skrzypka i wiolonczelistę – z Konserwatorium Moskiewskiego. W swoim pamiętniku z 1959 roku Pamiętam: Szkic do autobiografii, Pasternak odniósł się do wpływu muzyki, zwłaszcza tej na instrumentach smyczkowych, granej na cześć Tołstoja: „Obudził mnie (…) słodko przejmujący ból, gwałtowniejszy niż jakikolwiek, którego doświadczyłem wcześniej. Płakałem i zalewałem się łzami z przerażenia i udręki. … Moja pamięć uaktywniła się i moja świadomość została wprawiona w ruch. wierzył w istnienie wyższego heroicznego świata, któremu należy służyć z zachwytem, choć może to przynieść cierpienie.” Stały kontakt rodziny z Tołstojem – Leonid zilustrował nowelę autora Zmartwychwstanie w 1898 roku – zakończył się w „opuszczonej stacji, gdzie Tołstoj leżał martwy w ciasnym skromnym pokoju”, relacjonował Marc Slonim w New York Times Book Review. Według Słonimskiego, poruszające wspomnienia autora, ożywione na stypie Tołstoja i udokumentowane w Pamiętam, pokazują, jak wielką rolę „odegrał twórca Wojny i pokoju w formacji etycznej Pasternaka, szczególnie w jego rozwijającym się stosunku do historii i natury.”

Spotkanie w 1903 roku ze sławnym kompozytorem Skriabinem skłoniło czternastoletniego Pasternaka do całkowitego poświęcenia się komponowaniu muzyki. Z zapałem podjął studia muzyczne w Konserwatorium Moskiewskim i u kompozytora Reinholda Gliera, ale sześć lat później całkowicie zrezygnował z wybranego powołania. Konieczność podjęcia tej trudnej i radykalnej decyzji tłumaczył brakiem umiejętności technicznych i rozpoznawania wysokości dźwięków, wyjaśniając w Pamiętam: „Z trudem grałem na fortepianie, a nawet nie umiałem płynnie czytać muzyki. … Ta rozbieżność między (…) pomysłem muzycznym a jego opóźnionym wsparciem technicznym przekształciła dar natury, który mógł służyć jako źródło radości, w przedmiot nieustannej udręki, której w końcu nie mogłem już dłużej znosić.” Pasternak nie tylko brzydził się swoim muzycznym niedostatkiem, ale gardząc wszelkim brakiem twórczości, postrzegał go jako omen, „jako dowód”, pisał w Pamiętam, że jego oddanie „muzyce było wbrew woli losu i nieba.”

Autor całkowicie odciął się od muzyki, zrywając wszelkie więzi z kompozytorami i muzykami, a nawet ślubując unikanie koncertów. Mimo to Pasternak pozwolił, aby jego miłość do muzyki zabarwiła jego pisma, nasączając zarówno poezję, jak i prozę, którą później skomponował, melodyjnym powietrzem rytmu i harmonii. W książce Borys Pasternak: jego życie i sztuka Guy de Mallac przytoczył ocenę stylu pisarza dokonaną przez Christophera Barnesa: „To bez wątpienia Skriabinowi Pasternak, a także my, zawdzięczamy początkowe zauroczenie poety muzyką oraz rozwój jego doskonałego 'ucha kompozytora’, które można śledzić w całej silnie 'muzycznej’ poezji i prozie.”

De Mallac zasugerował, że dominujące trendy literackie w Rosji początku XX wieku również wywarły wielki wpływ na wrażliwego nastolatka. Początki rosyjskiego ruchu symbolistycznego – romantycznej reakcji na realizm, której orędownikiem był przede wszystkim pisarz Aleksander Blok – doprowadziły w latach 90. XIX wieku do ponownego przeanalizowania przyjętych koncepcji artystycznych. A gdy zbliżała się I wojna światowa, Pasternak na kilka lat związał się z futurystami, grupą pisarzy, których dzieła cechowało odrzucenie przeszłości i poszukiwanie nowych form. De Mallac zauważył, że Pasternak urodził się w świecie „powtarzających się kryzysów ekonomicznych i politycznych represji, rozłamu i zamachów. … reakcyjna postawa … tylko podsycała płomień politycznej i społecznej rewolty i zaostrzała krytyczne i wrogie postawy inteligencji. … Pasternak … wkrótce zrozumiał, że społeczeństwo, w którym żył, było skazane na radykalne wstrząsy.”

Wczesne doświadczenia Pasternaka – jego rozwój jako młodego człowieka w środowisku o wysokiej kulturze, wczesne związki z Tołstojem i Skriabinem, jego wrodzona wrażliwość i silnie przesądna natura, oraz implikacje świtu rosyjskiej rewolucji – połączyły się, aby głęboko wpłynąć na jego rozwój jako człowieka i jako pisarza. Po studiach filozoficznych na Uniwersytecie w Marburgu w 1912 roku pod kierunkiem neokantowskiego uczonego Hermanna Cohena, który głosił filozofię spójności i porządku świata oraz odrzucał ludzką intuicję czy irracjonalność, Pasternak ponownie dokonał nagłej i radykalnej zmiany w swoim życiu, opuszczając Marburg tego samego lata. De Mallac zauważył, że choć Pasternak „nie przyswoił sobie wszystkich teorii Cohena, był pod wpływem monoteizmu i wysoce etycznych standardów tego filozofa”. W prologu do wydanej w 1976 roku książki „Moja siostra, życie; i inne wiersze” Olga Andrevey Carlisle potwierdziła, że choć „filozofia miała pozostać ważnym elementem w jego życiu, nie była już głównym przedmiotem zainteresowania”. Doświadczenie odrzucenia przez kochankę było katalizatorem, który zmienił Pasternaka w poetę.

W 1912 roku Ida Dawidowna, młoda kobieta, którą Pasternak znał od dzieciństwa, odrzuciła propozycję małżeństwa autora. De Mallac zauważył, że dla Pasternaka, „twórcza samoodnowa bezpośrednio indukowana przez burzliwą namiętność.” Intensywność doświadczenia z Dawidowną, teoretyzował de Mallac, wpłynęła na Pasternaka „tak silnie, że wkrótce podjął inną decyzję: nie poślubi kobiety; rozwiedzie się z zawodem. … Napędzany nowym, poetyckim postrzeganiem świata, zaczął pisać wiersze.” Po podróży do Włoch, Pasternak wrócił do Moskwy, aby pisać.

Poprzez swoją wysoce oryginalną poezję, Pasternak bada wiele nastrojów i twarzy natury, jak również miejsce człowieka w świecie przyrody. W swoim pierwszym zbiorze wierszy, tomie Moja siostra, życie z 1923 roku: Lato 1917, autor potwierdza swoją jedność z naturą, credo, które będzie przyświecać wszystkim jego późniejszym pismom: „Wydawało się, że alfa i omega-/ Życie i ja jesteśmy z tej samej materii; / I przez cały rok, ze śniegiem lub bez śniegu, / Była jak moje alter ego / A 'siostra’ to imię, którym ją nazywałem.”

Moja siostra, życie jest naznaczona duchem rewolucji. De Mallac zasugerował, że jest to „szczera próba Pasternaka uchwycenia politycznego zamętu epoki, aczkolwiek w osobliwym trybie świadomości kosmicznej”. Poeta przywołuje atmosferę przedrewolucyjnej Rosji w „Lecie 1917”, wierszu, który sprowadza ostatnie tygodnie pokoju przed wojną do dni „Jasnych od szczawiu … / Kiedy powietrze pachniało korkami od wina”. Inny wiersz z My Sister, Life, często, ale luźno tłumaczony jako „Ścigające się gwiazdy”, oddaje z zaskakującym i niekonwencjonalnym obrazowaniem moment w czasie, w którym dziewiętnastowieczny rosyjski poeta Aleksander Puszkin napisał swój namiętny poemat „Prorok”: „Gwiazdy się roiły. W morzu obmywały się cyple. / Sól pryska oślepiająco. Łzy wyschły. / Ciemność zalęgła się w sypialniach. Myśli roją się, / Podczas gdy Sfinks słucha cierpliwie Sahary”. Robert Payne skomentował w The Three Worlds of Boris Pasternak, że „główne osiągnięcie autora w poezji leżało … w jego mocy do utrzymania bogatych i zróżnicowanych nastrojów, które nigdy wcześniej nie zostały zbadane.”

The 1920s i 1930s były lata transformacji dla Pasternaka. Do końca 1923 roku ożenił się z malarką Jewgenią Władimirowną, a po opublikowaniu drugiego wybitnego zbioru liryków „Tematy i wariacje” stał się jednym z najbardziej innowacyjnych i znaczących poetów rosyjskich XX wieku. Autor odnosił sukcesy i był płodny we wczesnych latach dwudziestych, wspierał rosyjską rewolucję u jej zarania, uważając, że ruch ten będzie uzasadniony, jeśli nie będzie wymagał poświęcenia indywidualności obywateli. Ale wkrótce po przejęciu władzy w kraju przez Józefa Stalina w 1928 roku, Pasternak pisał sporadycznie, czując się stłamszony przez presję ze strony komunistycznego rządu, by w swoich pismach przestrzegać ideałów partii. Zamiast tego wolał zatracić się w tłumaczeniu dzieł pisarzy zagranicznych, w tym Williama Szekspira.

Niemal równocześnie autor zakończył współpracę z futurystami, uznając ich koncepcję nowej poezji za zbyt wąską, aby pomieścić swoje unikalne wrażenia i interpretacje. W konsekwencji tego zerwania Pasternak stracił wieloletniego przyjaciela Władimira Majakowskiego, rosyjskiego poetę futurystę, który gloryfikował rewolucję i identyfikował się z partią bolszewicką, ekstremistycznym skrzydłem Rosyjskiej Socjalistycznej Partii Demokratycznej, która w wyniku rewolty przejęła władzę w Rosji. Pasternak nie związał się za życia z żadnym innym ruchem literackim. Zamiast tego, napisał de Mallac, pracował „jako niezależny, jeśli często odizolowany artysta, w dążeniu do celów, które sam sobie określił.”

Kilka tłumaczeń wczesnej poezji i prozy Pasternaka, w tym autobiograficzny utwór prozatorski z 1931 roku Bezpieczne zachowanie, zaczęło pojawiać się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 40-tych. Slonim powtórzył słowa większości krytyków, gdy komentował nieuniknioną daremność prób uchwycenia w angielskim przekładzie oddziaływania słów autora, zwłaszcza jego poezji: „W przypadku Pasternaka, którego poezja jest złożona i bardzo zróżnicowana, doskonały mariaż obrazu, muzyki i znaczenia może być oddany w języku angielskim tylko z pewnym przybliżeniem”. Andrey Sinyavsky w swojej pracy dla Major Soviet Writers: Essays in Criticism, że „autentyczność – prawda obrazu – jest dla Pasternaka najwyższym kryterium sztuki”. W swoich poglądach na literaturę i w swojej praktyce poetyckiej jest przepełniony troską o to, by 'nie zniekształcić głosu życia, który w nas przemawia’.” Sinyavsky dalej twierdził, że „pełnia” słów Pasternaka – czasem „lekkich” i „uskrzydlonych”, czasem „niezręcznych… zdławionych i prawie łkających” – osiągana jest dzięki swobodzie, z jaką pisał on w swoim ojczystym języku: „W naiwnym, niewzruszonym wylewaniu słów, które na początku wydaje się nie być kierowane przez poetę, ale nieść go za sobą, Pasternak osiągnął pożądaną naturalność żywego języka rosyjskiego.”

Wysoce metaforyczny styl pisania Pasternaka sprawił, że jego wczesne prace były nieco trudne do zrozumienia. W Pamiętam autor patrzy z dezaprobatą na to, co nazwał „manieryzmami” swojej młodości. Chcąc uczynić swoje myśli i obrazy bardziej zrozumiałymi i dostępnymi dla szerszej publiczności, Pasternak pracował po 1930 roku nad bardziej bezpośrednim i klasycznym stylem pisania. Wielu krytyków uznało jego arcydzieło Doktor Żywago i towarzyszącą mu poezję za kulminację tych wysiłków.

De Mallac teoretyzował, że Doktor Żywago, dzieło, z którego Pasternak jest najbardziej znany, „powstawał przez czterdzieści lat.” Według krytyka, „Pasternak nazwał rok 1945 i 1946 swoimi 'latami głębokiego kryzysu duchowego i zmian’.” To właśnie w tym czasie pisarz zaczął wplatać pierwszy szkic swoich wrażeń z wojny i jej wpływu na jego pokolenie w bardzo osobistą historię miłosną – w postaci Doktora Żywago.

Jesienią 1946 roku, będąc żonaty ze swoją drugą żoną, Zinaidą Nikołajewną (jego małżeństwo z Jewgenią Władimirowną zakończyło się rozwodem w 1931 roku), Pasternak poznał i zakochał się w Oldze Iwińskiej, asystentce redaktora miesięcznika „Nowyj Mir”. W swoim pamiętniku „Zniewolony przez czas” z 1978 roku Iwińska wspominała, że po powrocie do domu z wykładu, na którym Pasternak czytał swoje przekłady, powiedziała matce: „Właśnie rozmawiałam z Bogiem”. Podziw Iwińskiej dla pisarza kontrastował z chłodną postawą Zinaidy, ponieważ, jak udokumentował de Mallac, żona Pasternaka była „mało zorientowana w duchowych i estetycznych poszukiwaniach. … Jej dość szorstki i autorytarny sposób bycia (…) nie odpowiadał jego wrażliwości. … Pasternak szukał u Iwińskiej duchowego i emocjonalnego ukojenia, którego nie dawała mu żona.” Wielu krytyków twierdzi, że wiersze napisane w czasie, gdy Pasternak był związany z Iwińską, należą do jego najlepszych. Jeden z takich wierszy został przytoczony przez Irvinga Howe’a w „New York Times Book Review”: „Pozwoliłem mojej rodzinie się rozproszyć / Wszyscy moi drodzy są rozproszeni, / A samotność zawsze ze mną / Wypełnia naturę i moje serce. … / Jesteś dobrym darem na drodze zniszczenia, / Gdy życie choruje bardziej niż choroba / A śmiałość jest korzeniem piękna – / Które nas tak blisko siebie przyciąga.”

Romans autora z Iwińską zbiegł się z ponownym atakiem rosyjskiej partii komunistycznej na pisarzy-dewiantów. Liczne źródła sugerowały, że Stalin wykazywał niezwykłą tolerancję dla Pasternaka – takie specjalne traktowanie mogło wynikać z pracy autora jako tłumacza i promotora literatury gruzińskiej, jako że Stalin był rodowitym Gruzinem. Howe donosił, że „w Moskwie krążyły pogłoski, że dyktator, przeglądając akta przygotowane w celu aresztowania Pasternaka, nabazgrał: 'Nie dotykajcie tego bujającego w obłokach’.”

Kochanka Pasternaka, jednakże, nie była obdarzona takimi względami. Aresztowana w 1949 roku za rzekomą antyradziecką dyskusję z autorem, Iwińska została skazana na cztery lata obozu pracy, po tym jak odmówiła zadenuncjowania swojego kochanka jako brytyjskiego szpiega. Jak udokumentowano w książce „Zniewolony przez czas”, cierpiała ona z powodu systematycznych tortur psychicznych ze strony swoich porywaczy. W czasie uwięzienia, będąc w ciąży z dzieckiem Pasternaka, Iwińska, której obiecano wizytę pisarza, została zaprowadzona przez więzienne korytarze do kostnicy. Obawiając się, że ciało Pasternaka leży wśród zwłok, poroniła.

Pomimo że Pasternak pozostał wolny, Howe donosiła, że autora „przez cały czas zdaje się prześladować poczucie winy: wobec zdradzonej żony, wobec kochanki daleko w obozie, wobec kolegów z rosyjskiej literatury, którzy zostali wycięci przez reżim.” O Iwińskiej, cytowanej w Zniewolonym czasie, Pasternak napisał: „Ona jest całym życiem, całą wolnością, / Biciem serca w piersi, / A więzienne lochy / Nie złamały jej woli.” Po wyjściu na wolność Iwińska wyznała Pasternakowi dozgonną miłość i chociaż on uważał, że najlepiej będzie, jeśli nie będą się więcej widywać, w końcu odzyskała autora.

Iwińska jest powszechnie uważana za wzór Lary, bohaterki Doktora Żywago. De Mallac zauważył, że w rozmowach z niektórymi gośćmi Pasternak często „zrównywał” Larę z Iwińską. Ale krytyk twierdził, że „Lara jest w istocie portretem złożonym, łączącym w sobie elementy Zinaidy Nikołajewny i Olgi Iwińskiej”. Sama powieść była dla Pasternaka, jak zauważył de Mallac, „swoistym 'rozrachunkiem'”, próbą zrelacjonowania w obszernej prozie fabularnej cierpienia i niesprawiedliwości, których był świadkiem w latach wojny.

Doktor Żywago rozpoczyna się samobójstwem ojca młodego Jurija Żywago. Chłopiec – którego imię oznacza „żywy” – dorasta w carskiej Rosji, zostaje lekarzem, a w wolnych chwilach pisze poezję. Żiwago żeni się z córką profesora chemii i wkrótce zostaje powołany do wojska jako oficer medyczny w czasie rewolucji. Widząc przerażający chaos społeczny w Moskwie, po zakończeniu służby wyjeżdża z rodziną, aby schronić się w wiosce za Uralem. Życie Żywago wkrótce komplikuje się przez ponowne pojawienie się Lary, dziewczyny, którą znał przed laty. Lara wychodzi za mąż za Strelnikowa, bezpartyjnego rewolucjonistę, który zostaje schwytany przez Niemców i uznany za zmarłego. Zhivago zostaje porwany przez czerwoną partyzantkę i zmuszony do pracy jako lekarz na froncie na Syberii. Po uwolnieniu z niewoli wraca na Ural, gdzie dowiaduje się, że jego rodzina została wygnana z Rosji. Spotyka Larę, którą kocha od pierwszego spotkania, i nawiązują krótki romans. Nauka, że jest ona zagrożona przez jej związek z Strelnikov, który nadal żyje, Żywago przekonuje ją do poszukiwania bezpieczeństwa na Dalekim Wschodzie z Komarowskim, nędzny kochanek matki Lary; Komarowski zgwałcił Larę, gdy była nastolatką, a następnie zmusił ją do bycia jego kochanka.

Bez jego jedyną prawdziwą miłością, Żywago wraca do Moskwy złamany człowiek. W jego życiu nie ma już nic, co mogłoby mu się przydarzyć. „Ludzie, którzy nie są wolni” – myśli – „zawsze idealizują swoją niewolę”. Zhivago umiera później na jednej z moskiewskich ulic. Lara, która, nie wiedząc o tym Zhivago, urodziła jego dziecko, „zniknęła bez śladu i prawdopodobnie zginęła gdzieś, zapomniana jako bezimienny numer na liście, która potem została zagubiona, w jednym z niezliczonych mieszanych lub kobiecych obozów koncentracyjnych na północy.”

Despite the implications of its plot, Doctor Zhivago is not ordinarily seen as a political novel or an attack on the Soviet regime. (Pasternak ogłosił w Mojej siostrze, życie, że bardzo „nie lubi” pisarzy, którzy „angażują się w sprawy polityczne”, zwłaszcza tych, „którzy robią karierę na byciu komunistami.”) Większość krytyków ocenia tę książkę raczej jako afirmację cnót indywidualności i ludzkiego ducha. W recenzji dla Atlantic Monthly, Ernest J. Simmons stwierdził, że „jest to historia Rosjan ze wszystkich środowisk, którzy żyli, kochali, walczyli i umierali podczas doniosłych wydarzeń w latach 1903-1929. … And the beloved, ineradicable symbol of their existence is Russia.”

In an essay for Major Soviet Writers, Herbert E. Bowman quoted Pasternak as calling Doctor Zhivago „my chief and most important work.” Krytycy na ogół uważali Żywago za postać autobiograficzną, drugie ja Pasternaka. Słonimski komentował: „Nie ulega wątpliwości, że podstawowe postawy bohatera odzwierciedlają intymne przekonania poety. wierzy, że 'każdy człowiek rodzi się Faustem, z tęsknotą, by pojąć, doświadczyć i wyrazić wszystko na świecie’. I postrzega historię jako tylko część większego porządku.”

Jak Pasternak, Jurij Żywago wita rewolucję w jej początkach jako czynnik ożywczy, który może oczyścić jego ojczyznę z jej bolączek. Bohater odrzuca sowiecką filozofię, gdy staje się ona niezgodna z „ideałem wolnej osobowości”. Komuniści zawsze mówią o „przerabianiu życia”, ale „ludzie, którzy potrafią tak mówić – twierdzi Żywago – nigdy nie znali życia, nie czuli jego ducha, jego duszy. Dla nich ludzkie istnienie jest bryłą surowego materiału, który nie został uszlachetniony ich dotykiem.” Dla Jurija, życie „jest poza zasięgiem naszych głupich teorii”. O wyższych szczeblach marksistowskiego reżimu Zhivago mówi: „Tak bardzo chcą stworzyć mit o swojej nieomylności, że robią wszystko, aby zignorować prawdę.” Prawda dla Zhivago jest taka, że wszystkie aspekty ludzkiej osobowości muszą być uznane i wyrażone, a nie negowane czy nadmiernie ograniczane. Pomimo okropności i prób, które przedstawia, powieść pozostawia to, co Słonim określił jako „wrażenie siły i wiary” istniejące „pod komunistycznym mechanizmem.”

Oceniany jako dzieło fikcji, Doktor Żywago jest, według wielu krytyków, technicznie wadliwy. Niektórzy recenzenci utrzymywali, że podczas gdy Pasternak był mistrzem poezji, jego niedoświadczenie jako powieściopisarza jest widoczne zarówno w jego płaskim stylu demaskatorskim, jak i w częstym wykorzystywaniu przypadku do manipulowania fabułą książki. Większość recenzentów przyznała jednak, że szczery ton książki przeważa nad wszelkimi oznakami strukturalnej niezręczności. David Magarshack w Nation stwierdził: „Jeśli powieść Pasternaka nie może się równać jako dzieło sztuki z największymi rosyjskimi powieściami XIX wieku, to z pewnością przewyższa je jako dokument społeczny, jako dzieło obserwacji najwyższej próby.” Nazywając Doktora Żywago „jednym z wielkich wydarzeń w literackiej i moralnej historii człowieka”, Edmund Wilson podsumował w New Yorkerze: „Nikt, kto nie miałby odwagi geniusza, nie mógłby jej napisać w państwie totalitarnym i puścić w świat. … książka jest wielkim aktem wiary w sztukę i w ludzkiego ducha.”

Latem 1956 roku Pasternak złożył swój rękopis Doktora Żywago w Nowym Mirze. Redakcja zwróciła rękopis autorowi z dziesięciotysięcznym listem odmownym. List ten, opublikowany w New York Times Book Review, stwierdzał, że „duch powieści nie akceptuje rewolucji socjalistycznej”. Zarząd zarzucił Pasternakowi, że „napisał powieść polityczną – kazanie par excellence”, która była „pomyślana (…) jako dzieło, które ma być bez zastrzeżeń i szczerze oddane na służbę pewnych celów politycznych”. Chociaż publikacja Doktora Żywago została stłumiona w Rosji, rękopis został przemycony na Zachód, gdzie został opublikowany, najpierw we Włoszech przez Feltrinelli, w 1957.

Pomimo prześladowań, których doznał we własnym kraju, Pasternak cieszył się dużym uznaniem na Zachodzie za swoją powieść. Ogłaszając 23 października 1958 roku wybór autora jako laureata literackiej Nagrody Nobla, sekretarz Akademii Szwedzkiej pośrednio skupił uwagę na Doktorze Żywago, powołując się na osiągnięcia Pasternaka zarówno w dziedzinie poezji, jak i rosyjskiej tradycji wielkiej epiki. Wynikające z tego spekulacje, że w rzeczywistości nagroda została przyznana wyłącznie za Doktora Żywago, a poezja została wspomniana jedynie z grzeczności, pogrążyły autora w politycznie naładowanej międzynarodowej kontrowersji, która trwała nawet po jego śmierci w 1960 roku. Chociaż Pasternak początkowo przyjął nagrodę, wysyłając wiadomość, cytowaną w Time, że jest „nieskończenie wdzięczny, wzruszony, dumny, zaskoczony, przytłoczony”, sześć dni później oficjalnie odmówił przyjęcia nagrody. W Captive of Time, Ivinskaya przyznał, że przekonała Pasternaka do podpisania repudiation „w świetle znaczenia nadanego nagrody przez społeczeństwo, w którym żyją.”

Nevertheless, Pasternak został wydalony z Związku Pisarzy Radzieckich i uznany za zdrajcę. Dusko Doder, pisząc w Los Angeles Times, odniósł się do niektórych z gorzkich ataków rozpoczętych przeciwko Pasternakowi po tym, jak został nazwany laureatem Nagrody Nobla. Przedstawiciel związku nazwał pisarza „literacką dziwką, wynajętą i trzymaną w antysowieckim burdelu Ameryki”. Urzędnik państwowy określił go jako „świnię, która zabrudziła miejsce, w którym je, i obrzuciła brudem tych, dzięki których pracy żyje i oddycha”. Propagandyści komunistyczni domagali się wygnania pisarza z Rosji. Ale po odmowie przyjęcia nagrody przez Pasternaka i jego błaganiach skierowanych do premiera Nikity Chruszczowa – w liście, którego fragment ukazał się w „New York Timesie” – powiedział on sowieckiemu przywódcy: „Opuszczenie ojczyzny będzie dla mnie równoznaczne ze śmiercią. Jestem związany z Rosją przez urodzenie, przez życie i pracę”- autorowi pozwolono pozostać w ojczyźnie.

Pasternak zmarł jako rozczarowany i zhańbiony człowiek 30 maja 1960 roku. Jak przytoczono w jego nekrologu w New York Times, jeden z wierszy z Doktora Żywago stanowi dla autora odpowiednie epitafium: „Wzruszenie się skończyło. … / Wysilam się, by dalekie echo dało / Wskazówkę do wydarzeń, które mogą nadejść za moich dni. / Kolejność aktów została obmyślona i ukartowana, / I nic nie może zapobiec opadnięciu ostatniej kurtyny. / Stoję sam. … / Przeżyć życie do końca nie jest dziecinnym zadaniem.”
W tym, co Philip Taubman, pisząc w New York Times, określił mianem „rehabilitacji”, która „stała się być może najbardziej widocznym symbolem zmieniającego się klimatu kulturowego pod rządami Gorbaczowa”, Pasternak w końcu zdobył w śmierci uznanie swojego kraju, którego odmawiano mu za życia. Pisarz został pośmiertnie przywrócony na swoje miejsce w Związku Pisarzy 19 lutego 1987 roku. A trzy dekady po pierwotnym wydaniu, Doktor Żywago został w końcu opublikowany w Rosji w 1988 roku, aby można go było swobodnie czytać i cieszyć się nim zgodnie z intencją Pasternaka.