Is Andy Warhols geheime katholicisme de sleutel tot zijn kunst?
Andy Warhols leven was een verhaal van twee steden. Als je je hem nu voorstelt, is de kans groot dat je hem in New York plaatst, tussen de snelheidsduivels, eigenzinnige socialites, travestieten en drugsfanaten die in de jaren zestig massaal naar zijn Silver Factory kwamen. In die enorme studio in een voormalige brandweerkazerne in Midtown maakte hij zijn eindeloze films en produceerde hij de baanbrekende zeefdrukken die hem, volgens de nieuwe biografie van Blake Gopnik, tot “de belangrijkste en invloedrijkste kunstenaar van de 20e eeuw” zouden maken.
Of misschien stelt u zich hem voor terwijl hij, zonder te glimlachen, langs de flitslampen de beruchte nachtclub Studio 54 uit de jaren zeventig binnenstrompelt met Bianca Jagger of Liza Minnelli aan zijn arm en een opgeschoten pruik op zijn hoofd – een van de talloze bepalende foto’s die in de glossy tijdschriften van die tijd zijn gereproduceerd en die zijn twee oudere broers met afgrijzen zouden begroeten en elkaar zouden vragen: hoe was hun Kleine Andy zo groot geworden?
Vierhonderd mijl van New York staat het huis waar Warhol opgroeide, een bescheiden bakstenen rijtjeshuis in Dawson Street, Pittsburgh. In 1948, op 19-jarige leeftijd, zou de jonge kunstenaar dit familiehuis vereeuwigen in Living Room, een jeugdige aquarel met een verzameling wanstaltige meubels, met een kruisbeeld boven de haard; zes jaar eerder had het de kist gesierd van Warhols vader, een bouwvakker, na zijn dood aan tuberculose peritonitis. De zomer nadat dat schilderij was geschilderd, stapte Warhol op een Greyhound bus en verliet de stad, met nauwelijks een achteromkijkende blik.
Hij ontsnapte zeker aan veel dat verrot was. In de jaren veertig behoorde de lucht in Pittsburgh tot de smerigste van Amerika; er werd gezegd dat de staalfabrieken zo’n extreme vervuiling veroorzaakten dat als je ’s morgens een wit overhemd aantrok, het tegen lunchtijd grijs zou zijn. De zogenaamde zedenpolitie, een corrupte, expliciet homofobe tak van de politie van Pittsburgh, had de bevoegdheid om elke man die schuldig werd bevonden aan “sodomie” te straffen met 10 jaar dwangarbeid. Het waren de slechtste tijden. Tientallen jaren daarna vertelde Warhol aan iedereen die het maar wilde vragen dat hij uit “het niets” kwam en deed hij Pittsburgh af als “de slechtste plaats waar ik ooit in mijn leven ben geweest”.
De retrospectieve tentoonstelling van Warhol in de Tate Modern, met meer dan 100 werken uit zijn hele carrière, opent volgende week en vraagt je opnieuw naar de kunstenaar te kijken, zijn foto’s te bekijken door de lens, niet van wie hij is geworden, of van hoe hij gezien wilde worden – als een gevoelloze, Amerikaanse kunstmachine van een miljoen dollar – maar van wie hij in het begin was geweest: Andrew Warhola, de begaafde, queer, ijverige, vrome jongste zoon van een hardvochtig geïmmigreerd Byzantijns katholiek gezin.
De tentoonstelling wil een man waarvan algemeen wordt aangenomen dat hij niet meer diepte heeft dan een soeplepel, in drie dimensies herstellen. Warhol zelf vond het goed zo: “Als je alles over Andy Warhol wilt weten, kijk dan alleen naar het oppervlak,” benadrukte hij, “er zit niets achter.” Gregor Muir, curator van de Tate tentoonstelling, gelooft dat niet. “We wilden de waarheid over Warhol vertellen, hem demystificeren,” zegt hij. “Het ging hem niet alleen om whoop-de-do pop; hij had een treurige kant die door het hele oeuvre en door de boog van zijn leven loopt.”
Voor Muir is het interessantste aspect van Warhols overgang van Pittsburgh naar New York niet wat hij achterliet, maar wat – en wie – hij met zich meenam: “Zijn moeder en haar religie.”
Geboren in een bergachtige Rusyn-gemeenschap in 1891, in wat nu Slowakije is, kwam Julia Warhola in 1921 aan op Ellis Island, negen jaar na haar man. Binnen enkele weken na hun hereniging in Pittsburgh was zij zwanger van de eerste van de drie zonen van het echtpaar (jaren daarvoor was hun enige dochter op jonge leeftijd gestorven). Tijdens hun kinderjaren gingen de Warhola-jongens – Paul, John en Andrew – elke zondag met hun moeder mee naar de St John Chrysostom Byzantine Catholic Church, het middelpunt van een immigrantenwijk die bekend stond als Ruska Dolina (Rusyn Valley). Er werden gebeden gezongen, wierook gebrand en de liturgie, die in het Slavisch van de kerk werd gehouden, ging urenlang door.
In 1952 verdiende de jongste zoon van de Warhola’s – die zichzelf nu “Andy Warhol” noemde – 70.000 dollar (55.000 pond) per jaar als commercieel illustrator. Julia bezocht hem in New York en bleef er de volgende twee decennia wonen; in 1960 kocht hij een huis op Lexington Avenue, installeerde zijn studio op de bovenste verdieping en zijn moeder in de kelder, waar ze een groot deel van de rest van haar leven soep met knoedels kookte voor haar zoon en gebeden opdroeg aan haar god.
Was het ook zijn god? “Andy ging elke zondag naar de mis van één uur’, vertelde Julia aan Esquire magazine in 1968. “Hij is een goede religieuze jongen.” De Tate show belicht waar die spirituele kant doorsijpelde in zijn werk – een thema dat verder wordt uitgediept in Revelation, een recente tentoonstelling in het Andy Warhol Museum in Pittsburgh.
De tentoongestelde werken variëren van een Jezus in gips, zijn bloedende hart met ontroerende zorg geschilderd door een schooljongen Warhol, tot een schets uit 1980 van de baby Messias zuigend aan de borst van een ongewoon rondborstige Madonna. Er is ook een zeldzame foto van Warhol met een glimlach op zijn gezicht, genomen in 1980: hij staat op het Sint-Pietersplein in Rome en houdt de hand vast van paus Johannes Paulus II. Zoals de curator van Revelation, José Carlos Diaz, zegt: “Warhol hield van pausen.”
Hoewel het niet gemakkelijk is om te zien hoe de kunstenaar de leer van zijn conservatieve tak van het katholicisme kon rijmen met de meer profane beelden die uit zijn studio’s kwamen – de blote borsten en uitpuilende kruizen, de werken beschilderd met urine of sperma, de kinky films – bleef hij een regelmatige kerkganger gedurende zijn decennia in New York.
Kort na Warhols dood in 1987, op 58-jarige leeftijd aan complicaties veroorzaakt door een galblaasoperatie, publiceerde het tijdschrift Vanity Fair een artikel van kunstcriticus John Richardson, waarin hij zich de aanblik herinnerde van het selecte groepje mensen dat de deur van het laatste huis van de kunstenaar mocht passeren.
“De slaapkamer kon niet minder overeenkomen met de populaire perceptie van Warhols manier van leven,” schreef hij. “Er was… een groot kruisbeeld naast het bed en een devotieboek… Toen ik de kamer voor het eerst zag, volgestouwd met potten en potten paaslelies, had ik me daar gemakkelijker een Jane Austen-achtige weduwnaar in een kanten bedkapje kunnen voorstellen dan een maker van films als Blow Job.”
Hoeveel dit alles aangeeft over de oprechtheid van Warhols geloof blijft onderwerp van discussie. Zijn biograaf Gopnik betwijfelt of het volwassen engagement van de kunstenaar met de religie van zijn moeder meer inhield dan bijgeloof en esthetische nieuwsgierigheid. Toen hem in 1977 rechtstreeks werd gevraagd of hij in God geloofde, was Warhol’s antwoord typisch vaag: “Ik denk het wel.” Hoe dan ook, Gopnik stelt dat hij “zeker niet ‘religieus’ was in de zin van het kennen van of geven om de details van de feitelijke voorschriften en theologie van zijn geloof, wat een vereiste moet zijn om als een goed katholiek te tellen”.
De neef van de kunstenaar, Paul Warhola, is het daar niet mee eens. “Er is veel verkeerde informatie, veel van horen zeggen, veel rotzooi die er is,” vertelt hij me aan de telefoon vanuit Colorado. Hij kijkt nog steeds met veel plezier terug op de twee keer per jaar dat hij en zijn broers en zussen als kind vanuit Pittsburgh naar hun oom Andy en hun grootmoeder gingen om daar onaangekondigd aan te komen bij de deur op Lexington Avenue, waar ze werden verwelkomd in een vrijgevochten, met kunst gevulde wereld die voor hem altijd aanvoelde “als ons Disneyland”.
Zestig jaar later zegt hij dat er één gewoonte van Warhol is die “echt opvalt in mijn herinnering”. Voordat hij elke dag naar de fabriek vertrok, “herinner ik me dat hij naar de benedenverdieping kwam en zei: ‘Ma, ma, ik maak me klaar om te gaan, laten we onze gebeden opzeggen.’ Dus zij kwam en hij had zijn kleine gebedenboekje – en ik was daar in het midden met hen – en zij zei het Wees Gegroet, het Onze Vader, het Ere zij. En hij zou het allemaal samen met haar opzeggen. En dan, hé, was hij op weg. Het duurde maar een minuut of twee, maar hij ging niet weg voordat hij het gebed met haar had gedaan.”
Hoewel Warhola, die later een opleiding tot priester volgde, sindsdien is gaan inzien dat de wildere delen van het leven van zijn oom in New York meer dan een terloopse gelijkenis vertoonden met Sodom en Gomorra, gelooft hij nog steeds dat, in wat zich achter gesloten deuren op Lexington Avenue afspeelde, “je daar kunt zien dat hij diepgewortelde religieuze gevoeligheden had die de seculiere wereld niet van hem wegsleepte.”
Op 3 juni 1968 liep Valerie Solanas, een losgeslagen figuur in de marge van Warhol’s kring, het tweede Factory HQ op Union Square binnen en schoot hem in de buik. Later die avond werd hij in het ziekenhuis dood verklaard voordat een vingervlugge Italiaanse chirurg zijn hart weer op gang kreeg.
“Ik bracht het grootste deel van de zomer met hem door in het ziekenhuis toen hij herstellende was nadat hij was neergeschoten,” zegt zijn neef. “Ongeveer halverwege spraken we over de kerk en zo, en ik zei: ‘Goh, oom Andy, zou u willen biechten?’ Het kostte hem ongeveer vijf seconden om te antwoorden: ‘Oh ja, ja Pauly dat zou ik wel willen.’ Hij aarzelde nauwelijks en ik voelde dat hij het echt wilde.
“Dus de priester kwam uit de nabijgelegen katholieke Byzantijnse kerk, en ik verliet de kamer, maar ik kon ze horen praten: de priester gaf de zegen, hoorde zijn biecht en gaf hem de communie. En ik wist dat het een speciaal moment voor hem was. Ook al was hij het over bepaalde zaken niet eens met de kerk, hij behield die band.”
Denkt hij dat het mogelijk is dat de aanraking met de dood van zijn oom hem de angst voor God heeft teruggegeven? “Voor mij was er geen aanwijzing dat hij bang was voor de hel,” zegt hij. “Ik denk niet dat hij een last had. Ik heb dat helemaal niet bespeurd. Ik heb nooit enige vorm van schuld of angst gevoeld. Dat was niet het soort persoon dat hij was.”
Op de dag na de schietpartij stuurde Edie Sedgwick, de Factory acoliet, Warhol een kaart van Beatrix Potter’s The Tale of Two Bad Mice. “Ik bid voor je,” schreef Sedgwick. “Don’t know how much good they do.”
De kunstenaar zou nog 19 jaar blijven leven. In een periode van 12 maanden, kort voor zijn dood, produceerde hij meer dan 100 werken, geïnspireerd door Leonardo da Vinci’s muurschildering van Het Laatste Avondmaal – een afdruk daarvan was al die jaren daarvoor op de keukenmuur in Dawson Street, Pittsburgh, geplakt.
De tentoonstelling in Tate zal uitmonden in de eerste vertoning in Groot-Brittannië van Zestig Laatste Avondmaalgangers, een 33 voet breed doek bestaande uit 60 zwart-wit reproducties van die afbeelding, voltooid in het jaar voor Warhol’s dood. Bijna uniek onder zijn toegeëigende afbeeldingen zijn de bijbelse figuren in deze Laatste Avondmaalgangers in hun oorspronkelijke setting gelaten, waarbij het licht dat door de ramen achter hen naar binnen valt een glimp van een wereld daarachter biedt.
Na zijn dood werd Andy Warhol teruggebracht naar Pittsburgh. Zijn drukbezochte begrafenis werd gehouden op 26 februari 1987 in de Holy Ghost Byzantine Catholic Church, vijf mijl stroomopwaarts aan de Ohio River vanaf het stadscentrum. Een andere neef van de kunstenaar, Donald Warhola, vertelt me dat de familie de dienst had willen laten plaatsvinden in de St John Chrysostom, in Ruska Dolina, maar dat de priester daar had geweigerd op grond van het feit dat “de levensstijl” die de kleine Andy had omarmd sinds hij voor het laatst deel uitmaakte van de congregatie een anathema was voor zijn parochianen, en dat hij niet langer welkom was in de kerk, zelfs niet in een kist.
“Dat verontrust me nog steeds,” zegt Warhola. “Of het leven van mijn oom nu wel of niet paste in het mooie, nette geheel van het katholicisme, wat dan ook, in zijn hart was hij een goed mens. Hij was erg tegenstrijdig, hij verdeelde zijn leven: hij sprak niet de waarheid, maar hij deed wat hij deed. Ik zou die priester graag meenemen naar de Openbaringstentoonstelling en zeggen: ‘Nou, kijk, dat heb je verkeerd!'”
Warhol ligt begraven naast zijn ouders op de St John the Baptist Byzantijns Katholieke Begraafplaats op een heuvel met uitzicht op voorstedelijk Pittsburgh. Webcambeelden van de begraafplaats worden live gestreamd op het internet. Op een recente avond leek de grond bedekt met sneeuw en was er een hert te zien snuffelen tussen de grafstenen: Gulunec, Jaczesko, Rusinco, stond er te lezen. Dan Zolock, Warhola en ten slotte – drie Campbell’s Soup blikken boven de naam van de overledene – Andy Warhol. New York voelt heel ver weg.
Andy Warhol is vanaf donderdag te zien in Tate Modern, London SE1 (tate.org.uk). Andy Warhol: Revelation gaat vanaf 3 april naar het Speed Museum, Kentucky USA
Leave a Reply