Globale aanval op genderstudies

Het besluit van de Hongaarse regering eerder dit najaar om de accreditatie van genderstudieprogramma’s in te trekken – een frontale aanval van de regering op een academische discipline – heeft schokgolven door het vakgebied doen gaan.

Gelijkenstudies “hebben niets te zoeken op universiteiten,” omdat het “een ideologie is en geen wetenschap,” vertelde een plaatsvervanger van de Hongaarse premier, Zsolt Semjen, aan het internationale persbureau Agence France-Presse.

Semjen zei ook dat de vraag op de arbeidsmarkt naar het vakgebied “bijna nul” was. “Niemand wil een gender-oloog in dienst nemen,” zei Semjen.

Maar ook al was de omvang van de aanval op genderstudies in Hongarije schokkend, de retoriek was dat niet. Geleerden op het gebied van genderstudies zeggen dat wat er in Hongarije is gebeurd de meest extreme manifestatie is van wat toenemende aanvallen op het vakgebied lijken te zijn nu rechts-populistische partijen in veel landen over de hele wereld aan de macht of invloed winnen.

De aanvallen nemen veel verschillende vormen aan, waaronder zwarte lijsten en intimidatie van individuele geleerden, het voorstellen van wettelijke maatregelen om de vrijheid van meningsuiting in de klas te controleren, en pogingen om academische evenementen te censureren. In Brazilië werd de baanbrekende genderstudies geleerde Judith Butler vorig jaar verbrand en aangeklampt door demonstranten op het vliegveld, nadat extreem-rechtse christelijke groeperingen bezwaar maakten tegen haar bezoek aan het land voor een conferentie die zij had helpen organiseren. Butler vertelde toen in een interview aan Inside Higher Ed dat ze het gevoel had dat de demonstranten “die deze razernij van beeltenisverbrandingen, stalking en pesterijen veroorzaakten, ‘Brazilië’ willen verdedigen als een plaats waar LGBTQ mensen niet welkom zijn, waar het gezin heteroseksueel blijft (dus geen homohuwelijk), waar abortus illegaal is en reproductieve vrijheid niet bestaat. Ze willen dat jongens jongens zijn, en meisjes meisjes, en dat er geen complexiteit is in dit soort vragen.”

David Paternotte, universitair hoofddocent sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel (ULB) en co-auteur van het boek Anti-Gender Campaigns in Europe (Rowman & Littlefield, 2017), zei dat minder extreme aanvallen op genderstudies vaak de vorm aannemen van persartikelen waarin de discipline wordt bekritiseerd. “Mensen die zeggen dat het ideologisch is, dat het niet wetenschappelijk is. Dit is wat we het meest horen — dat het een verspilling van overheidsgeld is, het zou geen deel mogen uitmaken van wat er op universiteiten wordt onderwezen.”

“Meestal hebben de critici geen toegang tot de staatsmacht, zoals in Hongarije, maar het creëert een klimaat dat in veel landen vijandiger wordt voor genderstudies,” zei Paternotte. “Duitse collega’s maken zich grote zorgen over de aanvallen in de media; er is geen grote dreiging van regeringszijde, maar de legitimiteit van genderstudies wordt voortdurend aangevallen in de pers.”

“Wat er met Hongarije gebeurt,” zei Paternotte, “is dat de mensen met deze ideeën nu de macht krijgen om hun ideeën op te leggen.”

Van Hongarije tot de VS

De commissies academische vrijheid en vrouwen in het academische beroep van de American Association of University Professors gaven in november een gezamenlijke verklaring uit waarin ze zowel reageerden op Hongarijes stap om genderstudies te verbieden als op berichten dat de Trump-administratie beleid had opgesteld dat de bescherming van burgerrechten voor transgenderstudenten zou intrekken en geslacht zou definiëren volgens “onveranderlijke biologische kenmerken die identificeerbaar zijn bij of voor de geboorte.” De AAUP-verklaring verwijst ook naar pogingen in Brazilië, Bulgarije en Polen “om de wetenschappelijke consensus te weerleggen dat genderidentiteit variabel en veranderlijk is.”

“De AAUP’s Committee A on Academic Freedom and Tenure en de Committee on Women in the Academic Profession veroordelen krachtig deze pogingen om de wettelijke betekenis van geslacht te beperken tot wat wordt gezegd dat de natuurlijke, onveranderlijke vormen ervan zijn,” aldus de verklaring. “Beperkingen zoals die welke in Hongarije zijn opgelegd, grijpen rechtstreeks in in de academische vrijheid van onderzoekers en docenten. Biologen, antropologen, historici en psychologen hebben herhaaldelijk aangetoond dat definities van seks en seksualiteit in de loop van de tijd en tussen culturen en politieke regimes hebben gevarieerd. Een deel van hun werk suggereert dat door de staat afgedwongen handhaving van traditionele rolpatronen geassocieerd wordt met autoritaire pogingen om het sociale leven te beheersen en zekerheid te beloven in moeilijke tijden door te beloven de patriarchale gezinsstructuren te beschermen. Dergelijke autoritaire pogingen kunnen een rechtvaardiging vormen voor raciale, klasse- en seksuele maatregelen die vormen van verwantschap en gezinsvorming – waaronder huishoudens van hetzelfde geslacht, meergeneratiehuishoudens of andere niet-normatieve huishoudens – die afwijken van de gevestigde normen voor het kerngezin, disciplineren. Politici en religieuze fundamentalisten zijn geen wetenschappers of geleerden. Hun motieven zijn ideologisch. Zij zijn het die “gender-ideologie” aanbieden door te proberen de inzichten van serieuze wetenschappers terzijde te schuiven. Door hun ideologie in de plaats te stellen van jarenlang ijverig onderzoek, leggen zij hun wil op in naam van een “wetenschap” die geen feitelijke ondersteuning heeft. Dit is een cynisch beroep op de wetenschap voor zuiver politieke doeleinden.”

Roman Kuhar, decaan van de Faculteit der Kunsten en hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Ljubljana, in Slovenië, en co-redacteur met Paternotte van het boek over gendercampagnes in heel Europa, beschreef de term “genderideologie” als een “lege betekenaar”: “Omdat genderideologie zo’n lege betekenaar is, kan hij met verschillende dingen worden ingevuld,” zei hij. “Soms kan het worden ingevuld met de kwestie van het huwelijk, soms met LGBT-rechten; soms verwijst het naar seksuele voorlichting op scholen, soms verwijst het naar genderstudies als zodanig. Tegenwoordig hebben we, zou ik zeggen, een beweging die bestaat uit verschillende actoren, niet allemaal gerelateerd aan religieuze instellingen of religie als zodanig, maar ze zien deze ‘gendertheorie’ of ‘genderideologie’ als een gemeenschappelijke vijand waar ze tegen vechten.”

Premilla Nadasen, een hoogleraar geschiedenis aan Barnard College en voorzitter van de National Women’s Studies Association, zei dat de term ‘genderideologie’ is gaan domineren hoe bepaalde groepen over gender praten. “Ik denk dat wat ze suggereren door deze uitdrukking ‘genderideologie’ dat dit op een of andere manier in strijd is met familiewaarden,” zei Nadasen. “Maar vrouwen- en genderstudies zijn niet geworteld in een ‘genderideologie’. Zij denken over gender als een analysekader voor het begrijpen van de manier waarop de wereld werkt. Ik denk dat als er een ideologie is die zich in dit debat heeft gemanifesteerd, het de rechtse ideologie is die probeert terug te keren naar een heteronormatieve patriarchale samenleving.”

Nadasen zei dat er verschillende manieren zijn waarop aanvallen op genderstudiewetenschappers zich manifesteren. “Ik denk dat op sommige plaatsen het gesprek vaak draait om abortus, en dat is het soort lanceerplatform voor het denken over de crisis van quote, unquote genderideologie. Op andere plaatsen gaat het over reproductieve rechten. Op andere plaatsen gaat het over het homohuwelijk. Op andere plaatsen gaat het over de ineenstorting van het heteroseksuele twee-oudergezin, of zelfs over kinderopvang … In al deze gevallen wordt de schuldige aangewezen op vrouwen- en genderstudiewetenschappers. Zij worden de reden voor de vermeende ineenstorting van familiewaarden.”

Nadasen beschreef “een breder probleem van intimidatie en pesterijen, bijna een soort pesterijen” tegen genderstudiewetenschappers. “Het grijpt terug op de dagen van het McCarthyisme, toen personen die probeerden zich uit te spreken over bepaalde kwesties automatisch werden aangemerkt als communisten, ongeacht wat hun ideeën waren, ongeacht of ze daadwerkelijk communist waren. Vandaag de dag zien we iets soortgelijks: iemand die een afwijkende stem heeft en een risico neemt, die zich probeert uit te spreken over een bepaalde kwestie, wordt automatisch besmet en komt op een zwarte lijst te staan en is dan een potentieel doelwit voor pesterijen door een breder publiek. Ik denk dat dit wordt vergemakkelijkt door het internet, door lijsten die online worden geplaatst. Ik denk dat het zeer, zeer gevaarlijk is voor de academische vrijheid.”

In Brazilië, dat onlangs een extreem-rechtse kandidaat voor president, Jair Bolsonaro, heeft gekozen, zou een wetsvoorstel dat is ingediend in het Nationale Congres zo ver gaan dat het gebruik van de term “gender” in het onderwijs wordt verboden.

Het wetsvoorstel pretendeert “de overtuigingen van studenten te respecteren die afkomstig zijn van hun ouders en andere voogden, waarbij familiewaarden worden bevoorrecht in hun schoolonderwijs met betrekking tot morele, seksuele en religieuze opvoeding,” zei het uitvoerend comité van de Braziliaanse Studies Associatie (BRASA) in een verklaring van 15 nov. over academische vrijheid in Brazilië. “Onze eigen analyse van de tekst van het wetsvoorstel suggereert echter dat het verwoestende gevolgen kan hebben voor leraren op alle niveaus van het onderwijs. Wij maken ons onder meer ernstig zorgen dat onderwijzers zullen worden gepest en ontslagen als een vorm van vervolging op basis van de manier waarop zij kwesties in de klas benaderen. Er zijn al aanwijzingen dat dit gebeurt, met verkozen politici die studenten aanmoedigen om onderwijzers aan te klagen en te belasteren via sociale netwerken, verbale agressie en directe dreigingen met geweld.”

“We maken ons ook zorgen over de toepassing en de effecten van wetten als deze op gemarginaliseerde gemeenschappen,” aldus de BRASA-verklaring. “Als deze wet wordt uitgevaardigd, zou het heel goed kunnen dat het onderwijzen van onderwerpen die verband houden met gender op scholen en universiteiten wordt verboden, waardoor een groot deel van de menselijke kennis die in de laatste decennia in veel disciplines is geproduceerd, en die genderrelaties beschouwen als een essentieel aspect van de menselijke ervaring in alle tijden en in alle samenlevingen, wordt genegeerd.”

James N. Green, de Carlos Manuel de Céspedes hoogleraar moderne Latijns-Amerikaanse geschiedenis aan Brown University en de uitvoerend directeur van de Brazilian Studies Association, zei dat met de verkiezing van Bolsonaro en een conservatiever Congres, er een mogelijkheid is dat het wetsvoorstel tractie krijgt.

Marlene de Fáveri, een hoogleraar geschiedenis aan de Braziliaanse Staatsuniversiteit van Santa Caterina, zei dat genderstudies in Brazilië onder “systematische druk” staan sinds het wetsvoorstel in 2014 voor het eerst werd geïntroduceerd. De Fáveri werd zelf aangeklaagd wegens “ideologische vervolging” door een voormalige student — en een pas verkozen congreslid van Bolsonaro’s partij — die heeft opgeroepen tot het filmen of opnemen van professoren die partijdige of ideologische uitspraken doen in de klas. De rechtszaak werd in september afgewezen.

“De verkiezing van de rechtse en ultraconservatieve kandidaat heeft drastische gevolgen voor academische vrijheid en genderstudies,” zei de Fáveri over de verkiezing van Bolsonaro. “Zijn campagne was sterk gebaseerd op toespraken die de eliminatie prediken van wat hij de ‘genderideologie’ noemt, gesteund door conservatieve partijen, vooral de evangelische partij. De voorgestelde minister van Onderwijs is het ook eens met zijn conservatieve ideologie, wat nogal alarmerend is en waarschijnlijk zal leiden tot uiteindelijke uitdagingen wanneer mogelijke veranderingen in onderwijswetten van kracht worden.”

“Wat zij ‘genderideologie’ noemen, is een misvatting; de introductie van een dergelijk concept in een wetsvoorstel is in werkelijkheid bedoeld om haat tegen feministen te propageren, is een politiek instrument dat is bedoeld om het wetenschappelijke karakter van genderstudies te minimaliseren en het veld in diskrediet te brengen. Het kost veel moeite om de wereldberoemde onderzoeksinspanningen en de enorme hoeveelheid kennis over vrouwen, gender als een categorie van sociale analyse en gendergerelateerd geweld, evenals de harde en talrijke gevechten die vrouwen door de geschiedenis heen hebben moeten leveren om wettelijk erkend te worden, te ontkennen,” zei ze.

‘Een speerpunt van een bredere aanval’

Genderstudies geleerden zien aanvallen op genderstudies als onderdeel van een bredere aanval op universiteiten en onafhankelijke wetenschapsbeoefening.

“Elke ondemocratische regering wil de kennisproductie en seksualiteit controleren, wat verklaart waarom genderstudies in de eerste plaats het doelwit worden,” zei Andrea Pető, een hoogleraar genderstudies aan de Central European University, die maandag aankondigde dat het uit Hongarije was verdreven en zijn belangrijkste campus naar Wenen zou verplaatsen. “Aanvallen op genderstudies als een wetenschappelijke discipline worden een centraal retorisch instrument van die inspanningen die voor het bredere publiek proberen te bepalen wat ‘wetenschap’ moet betekenen, en daarmee proberen een nieuwe consensus te creëren over wat als normaal, legitiem en wetenschappelijk moet worden gezien.”

“Ik zie genderstudies als een speerpunt van een bredere aanval op vrij academisch onderzoek,” zei Ov Cristian Norocel, een Marie Skłodowska-Curie fellow aan de Vrije Universiteit Brussel (ULB), waar hij rechts-populistische partijen in Europa bestudeert. “Het lijkt erop dat genderstudies een van de eerste onderwerpen van kritische kennis zijn die worden aangevallen, vooral in dit soort omgeving waarin er een agenda lijkt te zijn voor de ontmanteling van kennis in het algemeen. Wat er in Hongarije is gebeurd, zijn de zeer agressieve aanvallen op de CEU. De CEU is het land uitgejaagd. CEU is ook een van de weinige universiteiten die daadwerkelijk een genderstudies programma had.”

“Genderstudies en gendergelijkheid en gelijkheid voor LGBT mensen zijn bedreigend voor autoritaire regimes, omdat autoritaire regimes vereisen dat iemand meer macht heeft dan iemand anders; zodra je het idee omverwerpt dat het patriarchaat iets natuurlijks is, is dat voor hen de vernietiging van een soort bouwsteen van de cultuur,” zei Kevin Moss, de Jean Thomson Fulton Hoogleraar Moderne Talen & Literatuur aan het Middlebury College.

Moss heeft geschreven over de rol van het Russische academische establishment in het produceren en bevorderen van “anti-gender discours”. Dichter bij huis zei hij dat het genderstudiesprogramma op Middlebury onder vuur kwam te liggen van geleerden die de cursussen karakteriseerden als “categorisch krankzinnig” na de verstoring van een lezing in maart 2017 door Charles Murray, een schrijver die vooral bekend is om zijn controversiële werk waarin intelligentie en ras met elkaar in verband worden gebracht. Hoewel de lezing niet over genderstudies ging, zei Moss dat aanhangers van Murray naar de afdeling genderstudies keken “om Middlebury in diskrediet te brengen en in het bijzonder om de kant in diskrediet te brengen die tegen Murray was.”

“Ik denk dat elk onderwerp of onderzoeksgebied dat een kritische kijk op de samenleving heeft of dat een aantal ideeën over maatschappelijke verandering heeft, vaak zal worden betwist,” zei Linda Marie Rustad, de directeur en redacteur van een nieuwsmagazine over genderonderzoek, Kilden, dat deel uitmaakt van de Onderzoeksraad van Noorwegen en dat onlangs een artikel publiceerde over rechtse aanvallen op genderstudies.

“Genderwetenschappelijke studies hebben zich ontwikkeld vanuit een kritische traditie in de sociale wetenschappen en geesteswetenschappen,” zei Rustad. “Daarom is het niet per se slecht of vreemd dat gender science studies wordt aangevochten. We hebben in Noorwegen dezelfde debatten gehad over milieustudies die niet wetenschappelijk genoeg waren. En we hebben nu ook in Europa, mede als gevolg van rechts populisme, een kritiek tegen onderzoek naar migratie. Als we kijken naar de rechts-populistische winden, zien we dat het wereldwijd geen toeval is dat genderstudies onder vuur liggen. We moeten begrijpen dat de aanvallen op gender deel uitmaken van een groter geheel.”

Op hetzelfde moment waarschuwde Rustad voor het schetsen van een te donker beeld. “Het is heel belangrijk om dit heel serieus te nemen. Maar in Noorwegen maak ik me geen zorgen, en ik denk dat dat voor veel landen geldt.”