De groei en afname van de bevolking van Paaseiland is een les voor onze toekomst

Rapa Nui – ook bekend als Paaseiland – is een van de meest afgelegen bewoonde eilanden ter wereld. Het eiland is ook omgeven door verschillende mythen, legenden en verhalen, niet in de laatste plaats vanwege de geheimzinnige monumentale beelden, moai genaamd, die tussen de jaren 1250 en 1500 zijn uitgehouwen. Ook de Kon-Tiki expeditie van de Noorse ontdekkingsreiziger Thor Heyerdahl in 1947 vestigde veel aandacht op Rapa Nui.

Een interdisciplinaire groep met 11 wetenschappers uit Chili, Spanje en Noorwegen heeft nu een sterke weerlegging geleverd van sommige verhalen over Rapa Nui en de bevolking van het eiland.

Niemand weet precies wanneer de eerste mensen zich op Rapa Nui vestigden, maar sommige historici denken dat een kleine groep Polynesische kolonisten al rond 800 tot 900 na Christus aankwam. Aan de andere kant is iedereen het erover eens dat Rapa Nui rond 1200 na Christus bevolkt was.

Vanaf dat moment hebben de kolonisten op Rapa Nui een opeenvolging van crises doorgemaakt. De nieuwe studie toont aan dat de crises verband hielden met de langetermijneffecten van klimaatverandering op de capaciteit voor voedselproductie op het eiland.

Een omstreden geschiedenis

Paleobotanische studies wijzen uit dat het eiland bebost was toen de eerste kolonisten arriveerden, met een scala aan bomen, struiken, varens en grassen. Ontginning van het land voor de landbouw en de introductie van de Polynesische rat leidden echter tot geleidelijke ontbossing, zodat Rapa Nui tegenwoordig grotendeels bedekt is met grasland.

“De geschiedenis van de bevolking van Rapa Nui is nogal omstreden geweest, en er zijn twee grote hypotheses over de ontwikkeling ervan. De ene is de ecocide-hypothese, die stelt dat de bevolking ooit een grote ineenstorting heeft doorgemaakt omdat zij de natuurlijke hulpbronnen op het eiland overexploiteerde. De andere hypothese is dat er een ineenstorting plaatsvond nadat de Europeanen naar het eiland kwamen. Ons onderzoek toont aan dat geen van beide hypothesen juist is,” zegt professor Mauricio Lima van de Universiteit Católica de Chile in Santiago.

“Er bestaat ook een mythe dat de bevolking op Rapa Nui eeuwenlang in een idyllisch evenwicht met de natuur heeft geleefd. Ook dat is niet waar”, zegt professor Nils Chr. Stenseth van de Universiteit van Oslo, Noorwegen. Het wetenschappelijk rapport waarin hun nieuwe bevindingen werden gepresenteerd, werd in juni gepubliceerd in het tijdschrift Proceedings of the Royal Society B en heeft veel aandacht getrokken.

Drie maatschappelijke crises

Een meer gedetailleerde studie toont aan dat de eilandbewoners op Rapa Nui in de eeuwen na de kolonisatie ten minste drie maatschappelijke crises hebben doorgemaakt. De eerste crisis dateert van 1450-1550, tijdens de Kleine IJstijd. Een minder duidelijke teruggang deed zich voor tussen de komst van de eerste Europeanen in 1772 en 1774, om nog onbekende redenen. Er was ook een crisis in de negentiende eeuw, als gevolg van de invoering van epidemische ziekten en de slavenhandel.

Daarom: Geen idyllisch evenwicht, en niet één grote crash van de bevolking.

Mauricio Lima en Nils Chr. Stenseth wilden de opkomst en ondergang van de bevolking op Rapa Nui nader bekijken, omdat ze vermoedden dat er een les uit te leren viel. En zij hadden gelijk. Eerst verzamelden ze een heleboel beschikbare gegevens uit eerdere studies van archeologische vindplaatsen, variaties in het klimaat in de Stille Oceaan, veranderingen in de bevolkingsomvang door de eeuwen heen, veranderingen in bebossing en landbouwpraktijken op het eiland, enzovoort.

Daarna integreerden ze alle gegevens in een wetenschappelijk model op basis van de klassieke theorie van de populatie-ecologie.

“We hebben dit model al vaker gebruikt, toen we de oorzaken wilden achterhalen van de veranderingen in de populaties van andere diersoorten, zoals kleine knaagdieren of vissoorten. Dit was een kleine menselijke populatie op een klein eiland met beperkte hulpbronnen, en het leek voor de hand te liggen dat het model interessante resultaten zou kunnen opleveren,” zegt professor Stenseth.

“Om te begrijpen wat er met een populatie gaat gebeuren op een toekomstig tijdstip, moet je weten wat er eerder is gebeurd,” voegt hij eraan toe.

Toen Stenseth en Lima hun model en theorieën gebruikten om de gegevens van Rapa Nui te analyseren, werd de conclusie snel duidelijk.

“De demografische achteruitgang van de Rapa Nui houdt verband met de langetermijneffecten van de klimaatverandering op de capaciteit van het eiland voor de productie van voedsel,” legt Mauricio Lima uit.

Ze hadden moeite om te overleven

De onderzoekers en hun wetenschappelijk rapport beschrijven hoe een kleine en fluctuerende populatie worstelde om te overleven op een klein en afgelegen eiland in de Stille Oceaan, in een omgeving die voortdurend aan verandering onderhevig was – en is. Dit gebied wordt sterk beïnvloed door de El Niño-Southern Oscillation (ENSO), een onregelmatige periodieke variatie in de winden en de temperatuur van het zeeoppervlak boven de tropische oostelijke Stille Oceaan.

De opwarmende fase van de zeetemperatuur staat bekend als El Niño en de afkoelende fase als La Niña. Uit het nieuwe rapport blijkt dat Rapa Nui het gevoeligst is voor koude ENSO-fasen – La Niña – die leiden tot minder neerslag op het eiland. Dit vermindert op zijn beurt de totale capaciteit voor voedselproductie op het eiland.

“We hebben geen sporen gevonden van een idyllisch evenwicht met de natuur, en we hebben geen sporen gevonden van een enorme ineenstorting. In plaats daarvan vonden we sporen van interacties tussen drie factoren: Klimaatverandering, menselijke bevolkingsgrootte, en veranderingen in het ecosysteem. De klimaatverandering manifesteert zich als een langetermijnpatroon van veranderingen in de regenval over een periode van ongeveer 400 jaar. De bevolking groeide in diezelfde periode, en de eilandbewoners namen ook toe en veranderden hun gebruik van natuurlijke hulpbronnen en landbouwmethoden,” legt Lima uit.

Dit verklaart waarom er geen “idyllisch evenwicht” was op Rapa Nui: Het is moeilijk om een evenwicht te bereiken wanneer de natuurlijke omgeving voortdurend verandert.

Nils Chr. Stenseth en Mauricio Lima zijn het erover eens dat de mensen op Rapa Nui zich terdege bewust waren van de voortdurende veranderingen in klimaat en ecologie en de noodzaak om zich aan te passen.

“Mijn opvatting is dat de eilandbewoners zich niet alleen bewust waren van de veranderingen, maar dat ze ook in staat waren om de manier waarop ze op het eiland leefden te veranderen. Ze veranderden geleidelijk van de vrij complexe samenleving die de prachtige Moai-beelden oprichtte, naar een latere en eenvoudiger agrarische samenleving met kleinere gezinnen en een nieuwe manier van voedsel produceren in stenen tuinen,” zegt Lima.

Rapa Nui gisteren is als de wereld vandaag

Zowel Mauricio Lima als Nils Chr. Stenseth benadrukken dat hun nieuwe resultaten niet alleen relevant zijn voor Rapa Nui. Soortgelijke dingen gebeurden op een heleboel andere eilanden in Polynesië. Maar het belang houdt daar niet op:

“De bevolking op Rapa Nui leefde – en leeft – op een klein en afgelegen eiland met beperkte hulpbronnen, en wijzelf leven op een kleine en afgelegen planeet met beperkte hulpbronnen. Een van de lessen uit deze studie is het belang van interacties tussen klimaatverandering, de omvang van de menselijke bevolking en veranderingen in het ecosysteem,” zegt professor Lima.

“Deze drie factoren hadden invloed op de bevolking op Rapa Nui, en ze zijn ook belangrijk op wereldwijde schaal. We hebben Rapa Nui en zijn geschiedenis bestudeerd omdat we proberen te begrijpen wat er met de planeet gebeurt. Iedereen heeft het over klimaatverandering en de daaruit voortvloeiende problemen, maar heel weinig mensen hebben het over de toenemende wereldbevolking en de problemen die dat veroorzaakt,” voegt Lima toe.

“Ik ben het helemaal met Mauricio eens. De menselijke bevolking op de planeet Aarde staat onder invloed van ecologische processen, net als elke andere diersoort in een beperkte omgeving,” voegt Nils Chr. Stenseth toe.

Een wetenschappelijke controverse

Professor Stenseth geeft toe dat de onderzoekers achter dit nieuwe rapport zich midden in een wetenschappelijke controverse begeven.

“In het verleden hebben veel wetenschappers die zich met dit onderwerp bezighielden vanuit een archeologisch of sociologisch standpunt, de neiging gehad de natuur te negeren, ecologische processen te negeren. We zijn in feite getuige geweest van een versplintering binnen de wetenschap, omdat ecologen en historici/archeologen in verschillende werelden leefden. Wat wij in dit document hebben gedaan was het samenbrengen van verschillende competenties, zowel van archeologen als van ecologen, om tot een dieper begrip te komen. Dat is de belangrijkste boodschap van dit werk,” benadrukt Stenseth.

“Dit is zeer waar. De interdisciplinaire benadering is noodzakelijk om Rapa Nui – en de wereld waarin we leven – te begrijpen,” voegt Lima toe.

Thor Heyerdahl als inspiratie

Het eerste geregistreerde Europese contact met Rapa Nui vond plaats in 1722, toen de Nederlandse navigator Jacob Roggeveen met drie schepen arriveerde op 5 april – Paaszondag. De Nederlandse zeelieden begonnen Paaseiland onmiddellijk als naam te gebruiken, en dit bleef zo tot lang na de aankomst van Thor Heyerdahl in 1948. De laatste jaren wordt het eiland meestal aangeduid met de naam die door de inheemse bevolking wordt gebruikt.

Heden ten dage is Rapa Nui minstens gedeeltelijk beroemd vanwege Heyerdahl – ook al wordt hij niet langer beschouwd als de beste van alle wetenschappers. Maar hij was een groot verteller en vormde zo een inspiratiebron voor zowel Mauricio Lima als Nils Chr. Stenseth.

“Thor Heyerdahl is ook in mijn vaderland bijna een begrip, en ik herinner me dat ik als tiener een paar van zijn boeken las en ze erg spannend vond. Later vergat ik Heyerdahl min of meer toen ik biologie en ecologie ging studeren. Ik dacht niet veel meer aan hem totdat Nils me een paar jaar geleden vroeg over het verzamelen van gegevens van archeologische vindplaatsen op Rapa Nui. Toen drong het allemaal weer tot me door,” vertelt professor Lima.