Flawiusz Arkadiusz Rzymski cesarz Wschodu

Arkadiusz (395-408 n.e.)
Geoffrey S. Nathan
University of California at Los Angeles
Wprowadzenie i wczesne życie
Nieefektowne życie i panowanie Flawiusza Arkadiusza mają znacznie mniejsze znaczenie niż dość istotne wydarzenia, które miały miejsce podczas jego rządów. Urodził się w 377 lub 378 r. jako syn ówczesnego generała Teodozjusza i Aelii Flacilli, a od 395 r. wraz z młodszym bratem Honoriuszem rządził odpowiednio wschodnią i zachodnią połową Imperium Rzymskiego. Niemniej jednak, Teodozjusz dał Arkadiuszowi bardzo mało niezależności we wczesnym okresie życia. Gdy pod koniec lat 380. wyruszył na kampanię przeciwko Magnusowi, oddał syna pod zarząd pretora wschodniego, Tatiana, który pod nieobecność Teodozjusza był de facto cesarzem. Zapoczątkowało to długą serię regencji Arkadiusza. Siła pozycji Tacjana wśród wschodniej klasy rządzącej sprawiła, że urząd prefekta pretorianów stał się jeszcze potężniejszy w Konstantynopolu, co z kolei ułatwiło zdominowanie przyszłych cesarzy. Gdy w 392 roku Teodozjusz zastąpił Tatiana bardziej plastycznym i ambitniejszym Rufinem, mianował ministra, który scentralizowałby jeszcze większą władzę w ramach prefektury. Wczesne panowanie i dominacja Rufina i Eutropiusza (395-399)
Arkadiusz miał osiemnaście lat, gdy objął tron na wschodzie. Nie wiemy, czy był gotowy do podjęcia tej odpowiedzialności, czy też nie. W połowie lat 80. młody cesarz kształcił się częściowo pod kierunkiem Themistiusa, słynnego pogańskiego męża stanu, filozofa i mówcy. W jaki sposób wpłynął on na Arkadiusza, nie sposób powiedzieć, ale z pewnością jego nauki musiały obejmować kwestie związane z zarządzaniem państwem. Być może z powodu tego wpływu, próba ustanowienia przez nowego cesarza niezależnej siły jest widoczna w serii ustaw uchwalonych przy jego wstąpieniu. W przeciwieństwie do prób stworzenia sobie wizerunku wojskowego, na co nie pozwoliłby mu ani Rufinus, ani dwór wschodni, starał się on przedstawić siebie jako pobożnego cesarza chrześcijańskiego. Uchwalił kilka obszernych ustaw przeciwko herezji i pogaństwu.
Niekoniecznie była to strategia nieskuteczna. Celebrując swoją religijną pobożność, wyrażał swoją władzę w jedyny sposób, jaki był dostępny cesarzowi w dużej mierze kontrolowanemu przez swoich ministrów. Być może starał się również zyskać poparcie i władzę ze strony lokalnych hierarchii rządzących i religijnych w Konstantynopolu. Arkadiusz sądził też, że kontynuuje tradycję swego ojca, a więc może mieć udział w jego chwale. Z kolei Rufinus chciał związać się z cesarzem poprzez małżeństwo z jego córką. Jednak w kwietniu 395 roku, korzystając z chwilowej nieobecności prefekta, Arkadiusz poślubił Aelię Eudoksję, której opiekun, generał Promotus, był zaciekłym wrogiem Rufina. Arkadiuszowi pomógł w tym posunięciu jego własny wielki szambelan (praepositus sacri cubiculi), Eutropiusz, i być może wskazywało to na stopień, w jakim chciał się on uwolnić od jakiegokolwiek regenta.
W rzeczywistości jednak Arkadiusz zyskał niewielką, jeśli w ogóle jakąkolwiek władzę. Rufinus przejął pełną kontrolę nad wschodem, a Wandal Stilicho, najbliższy doradca i generał Teodozjusza, przejął kontrolę nad Honoriuszem na zachodzie. Napięcie między wschodem a zachodem szybko wzrosło, gdy Stilicho, dowodząc wszystkimi wschodnimi i zachodnimi armiami, próbował przeforsować swoją kuratelę także nad Arkadiuszem. Ponadto na wschodzie istniały poważne pretensje do Rufinusa za to, że wykorzystał swój urząd do znacznego wzbogacenia się, a być może także dlatego, że był przybyszem z zachodu. Rufinus, rozumiejąc niebezpieczeństwo, jakie go otaczało, działał szybko. Kazał Arkadiuszowi zażądać natychmiastowego powrotu wschodnich wojsk. Stilicho zgodził się na to, być może dlatego, że generał opierał swoje roszczenia do opieki na własnej prawowitości: przejęcie siłą kontroli nad wschodem i Arkadiuszem podkopałoby jego pozycję tam, a może i na zachodzie. Żołnierze powrócili pod dowództwem gockiego generała, Gainasa. Mając kontrolę nad armią polową, wydawało się, że Rufinus dokładniej zapanuje nad wschodem i nad Arkadiuszem.
Nie cieszył się długo swoim zwycięstwem. Gdy w listopadzie 395 roku Arkadiusz i Rufinus przybyli powitać wojska w Hebdoman pod Konstantynopolem, żołnierze zwrócili się przeciwko prefektowi pretorianów i ścięli go na oczach cesarza. To, czy Stilicho podżegał do zamachu, jest kwestią dyskusyjną, ale jeśli tak, to nie odniósł z tego żadnych korzyści. Wojska pozostały, a Arkadiusz wkrótce dostał się pod wpływy innych ministrów. Niemniej jednak, pomimo szoku i strachu, jaki Arkadiusz mógł odczuwać, będąc świadkiem tak brutalnego morderstwa, prawdopodobnie wcale nie tęsknił za obecnością Rufinusa, a nawet sądził, że może to stanowić okazję do zaznaczenia swojej władzy. Dla biurokracji śmierć ta oznaczała, że utrzymanie cywilnej kontroli nad armią było najważniejsze dla ich własnego przetrwania. Trudno jest określić, jak popularny był Eutropiusz, czy to wśród Arkadiusza, czy wśród szerszej populacji. Jako eunucha i byłego niewolnika źródła na ogół przedstawiają go bardzo negatywnie. Wydaje się jednak, że cieszył się on pewnym poparciem cesarza, prawdopodobnie wspomaganym przez Eudoksję, z którą wielki szambelan był blisko związany. Cesarz chętnie korzystał z corocznych wakacji w Galacji, najwyraźniej za namową Eutropiusza. Ponadto szambelan wykazał się wielką osobistą odwagą i talentem, prowadząc kampanię przeciwko najeźdźcom Hunów w 397/8 roku, za co w następnym roku 399 otrzymał tytuł konsula i rangę patrycjusza. Wydaje się również, że zyskał znaczne poparcie miejscowego duchowieństwa, zdobywając w 398 roku patriarchat Konstantynopola dla Jana Chryzostoma.
Mimo dojścia Eutropiusza do władzy, polityka wschodnia niewiele się jednak zmieniła. Polityka religijna Teodozjusza i Arkadiusza była kontynuowana, łącznie z przymusowym zamknięciem pogańskich świątyń w Gazie. Co ważniejsze, utrzymywało się napięcie między obiema połowami imperium, ponieważ Stilicho nadal zabiegał o swoją pozycję strażnika. Choć Stilicho prowadził okresowe wypady do Grecji i Tracji, by zaatakować nowego króla Wizygotów, Alaryka, jego zwycięstwa były niepełne i miały raczej na celu utrzymanie germańskich ludów z dala od zachodniego terytorium. Oznaczało to, między innymi, że Wizygoci byli trwałym problemem dla wschodu. Eutropiusz z kolei wspierał rewoltę hrabiego Gildo w Afryce, która była pod zachodnią kontrolą, próbując zdestabilizować kontrolę Stilicho i dalsze wschodnie domeny.
Powodzenie rewolty w 398 roku było pierwszym krokiem w upadku Eutropiusza. Decyzja o wykluczeniu wojskowych tego okresu, zwłaszcza wśród rosnących w znaczenie oficerów germańskich, stworzyła niebezpieczną sytuację. W 399 r. niezadowolenie ze spraw wschodnio-zachodnich i fiasko Gildo doprowadziły do buntu gockiego hrabiego Tribigilda. Był on najwyraźniej w zmowie z Gainasem, który wykorzystał kryzys i został mianowany naczelnym generałem na wschodzie ( magister utriusque militiae ). Gainas szybko doszedł do porozumienia z buntownikiem, a częścią ugody było zwolnienie Eutropiusza, na co Arkadiusz – za namową Eudoksji – wyraził zgodę. Szambelan schronił się w Hagia Sophia i został zesłany na Cypr. Ale wkrótce potem, jesienią 399 roku, Eutropiusz został odwołany, osądzony i stracony w Chalcedonie.
Wiek Eudoksji (400-404)
Śmierć Eutropiusza przyspieszyła poważny kryzys. Gainas, który od lat pragnął wysokiego urzędu, próbował teraz wymusić rękę Arkadiusza. Doszedłszy do szybkiego porozumienia z Tribigildem, w 400 roku ruszył z Tracji w kierunku Konstantynopola. Ze wspierającymi go wojskami germańskimi, Gainas przez sześć miesięcy próbował zainicjować swój własny prymat – łącznie z zajęciem pałacu cesarskiego – ale nie udało mu się to. Został zmuszony do osobistego wycofania się z miasta, by się przegrupować i planował użyć swoich oddziałów, które tam pozostały, do przejęcia całego miasta. Ale zostali oni wyrżnięci przez mieszkańców, a on uciekł najpierw do Tracji, a potem do Azji. Ostatecznie Gainas został zabity przez Hunów jeszcze w tym samym roku. Jego próba zamachu stanu sprawiła, że germańscy oficerowie już nigdy nie będą darzeni zaufaniem przez wschodni rząd i na zawsze zostaną odsunięci od wszelkich ważnych funkcji decyzyjnych.
Prawdopodobnym następcą Eutropiusza był antygermański przywódca Aurelianus, który w 399 roku objął Prefekturę Wschodu. Ale Gainas wygnał go, zmusiwszy Arkadiusza do wydania go, i chociaż Aurelianus powrócił triumfalnie po odejściu Gainasa, wydaje się, że stracił władzę nad cesarzem. W międzyczasie Aelia Eudoksja zrobiła wiele, by zapewnić sobie miejsce w rządzie. W styczniu 400 roku została mianowana Augustą, co było wyjątkowym wyróżnieniem dla zaledwie trzech innych kobiet w poprzednim stuleciu. Jej pozycja zyskała w ten sposób półoficjalną legitymizację, którą posiadało bardzo niewiele rzymskich cesarzowych. Przyjmuje się, że dzięki swej urodzie, inteligencji i płodności (urodziła Arkadiuszowi pięcioro dzieci) była w stanie umocnić swe wpływy do tego stopnia, że stała się nową siłą stojącą za tronem.
Ocena ta, choć utrzymywana przez wielu uczonych, nie jest całkowicie dokładna. Chociaż było kilka wydarzeń, w których odegrała kluczową rolę, nie były to strasznie ważne momenty podczas panowania Arkadiusza. Ale ponieważ Eudoksja była niezwykle bogata, ponieważ urodziła męskiego potomka w 401 roku i ponieważ była zaangażowana w bardzo nagłośnioną i przeciągającą się walkę polityczną z Janem Chryzostomem, przekonanie, że doszło do przejęcia władzy, opiera się bardziej na rozgłosie jej czynów niż na rzeczywistej kontroli. Fakt, że w tym czasie nikt wyraźnie nie dominował nad rządem ani nad cesarzem, sugeruje być może, że Arkadiusz miał więcej władzy w ciągu tych pięciu lat swego panowania niż w jakimkolwiek innym czasie.
Jest kilka wskazówek, że starał się on poprawić i umocnić swoją pozycję. Cesarz i jego dwór natychmiast doszli do jakiegoś porozumienia z Zachodem. Wschód przynajmniej udzielił Honoriuszowi i Stilicho moralnego wsparcia w ich rosnących problemach z Alarykiem. W 402 r. uczucie dobrej woli zostało przypieczętowane wspólną konsulaturą Arkadiusza i jego brata. Cesarz starał się też ugruntować swoją sprawność wojskową i chrześcijańską pobożność, wznosząc w 402/3 r. kolumnę na hipodromie w Konstantynopolu. Kolumna przedstawiała jego zwycięstwo militarne nad Gainasem, zwieńczone stolicą z greckimi literami chi-rho, symbolizującymi jego oddanie Chrystusowi. Syn Arkadiusza, Teodozjusz II , urodził się w 401 r., a w wieku ośmiu miesięcy został szybko mianowany Augustem. Wschodni władca był więc zainteresowany zapewnieniem sobie własnej dynastii.
W tych wszystkich sprawach cesarz odnosił znaczne sukcesy, ale przyćmiła je waśń między jego cesarzową a biskupem Konstantynopola. Eudoksja już podczas chrztu syna pokazała, że potrafi przeforsować swoje interesy. Biskup Konstantynopola był jednak znacznie trudniejszym przeciwnikiem niż jej mąż. Jan Chryzostom, silnie wierzący w sprawiedliwość społeczną, chamsko atakował Eudoksję i wielu jej przyjaciół za rażący luksus, w jakim żyli i się pokazywali. W szczytowym momencie tych ataków Jan porównał cesarzową do Jezabeli. Eudoksja z kolei wykorzystała swoje znaczne wpływy, by rozpalić wrogość duchowieństwa wobec biskupa. Za pośrednictwem biskupa aleksandryjskiego Teofila w 403 r. Chryzostom został obalony i zmuszony do wygnania na soborze kościelnym zwołanym przez cesarza (synod dębowy w Chalcedonie). Wkrótce jednak w cesarskim mieście zapanowało takie zamieszanie i wrzawa, że kilka dni później biskup został odwołany. Jednak publiczne spory między Eudoksją a Chryzostomem trwały nadal, aż w końcu w 404 r. Eudoksja ponownie skazała go na wygnanie, tym razem na stałe. Spowodowało to między innymi rozłam między Arkadiuszem a jego bratem, który wraz z papieżem Innocentym I starał się wspierać Chryzostoma.
Zwycięstwo Eudoksji było jednak krótkotrwałe. W październiku 404 roku Augusta zmarła na skutek poronienia. Niektórzy postrzegali jej śmierć jako odpłatę za odwołanie Jana. Niezależnie od przyczyny, jej koniec oznaczał również całkowite odsunięcie się cesarza na drugi plan i wydaje się, że 27-letni August nie podejmował już żadnych inicjatyw.
Ostatnie lata: Anthemius and Death (404-408)
Ostatnie lata panowania Arkadiusza były całkowicie zdominowane przez jego prefekta pretorianów na Wschodzie, Anthemiusa. To było chyba właściwe, że kiedy cesarz wydawał się być najbardziej wycofany, do władzy doszedł najzdolniejszy i najbardziej energiczny z jego wysokich ministrów. Anthemius ciężko pracował nad rozwiązaniem szeregu nadużyć rządowych, kontynuował naciski na chrystianizację i zabezpieczył wschód przed atakami. W maju 408 roku Flawiusz Arkadiusz zmarł w wieku 31 lat z nieznanych przyczyn. Nasz jedyny fizyczny opis Arkadiusza jest w znacznym stopniu uzależniony od ogólnie niskiego poważania, jakim go darzono. Cesarz był podobno niski, szczupły i o ciemnej karnacji. Bardziej życzliwy korespondent opisał go jako dobrodusznego i umiarkowanego. Jego syn zastąpił go bez żadnych kontrowersji, a rząd pozostał niezmieniony. Arkadiusz opuścił świat w takim samym stylu, w jakim nań wkroczył: bez większego znaczenia i w cieniu potężniejszych sił.
Ocena
Pomimo nieskuteczności Arkadiusza i jego rządów, podczas jego rządów we wschodnim imperium zaszło wiele istotnych zmian. Jego niezdolność do siłowego lub przynajmniej skutecznego rządzenia oznaczała, że istniało niewiele spójnych lub dalekosiężnych celów jego administracji. Z wyjątkiem prób podkreślenia pobożności cesarza, co było ważnym wydarzeniem w historii monarchii bizantyjskiej, Arkadiusz i jego ministrowie w większości przypadków po prostu reagowali na wydarzenia.
Cesarz stał się dla ogółu społeczeństwa postacią jeszcze bardziej odległą. Nawet w samej stolicy rzadko go widywano: w jednej z relacji czytamy, że ludzie przybiegali, by po raz pierwszy zobaczyć cesarza, gdy ten akurat modlił się w miejscowym kościele. Niewątpliwie kontynuowano szereg „orientalizujących” praktyk dworskich, aby podkreślić symboliczne oddzielenie cesarza od reszty społeczeństwa. Hieratyczna, niemal półboska natura osoby cesarskiej również stała się cechą wschodniego władcy.
Prawdopodobnie największe znaczenie miał polityczny i kulturowy rozłam między Wschodem a Zachodem. Po śmierci Teodozjusza obie połówki Imperium Rzymskiego coraz bardziej się od siebie oddalały. W przeważającej części Zachód był zdany na własne siły, nie mogąc poradzić sobie z problemami piątego wieku. Wschód okazał się bardziej zwarty i bardziej odporny: w dużej mierze przetrwał polityczne burze z zewnątrz i wewnątrz. Wreszcie twarde stanowisko wobec germańskich oficerów w rządzie rzymskim stało się główną cechą na wschodzie. Chociaż przyczyny tego rozwoju były inspirowane głównie strachem i być może rasizmem, wschodniemu Imperium Rzymskiemu udało się uniknąć w dużej mierze szkodliwej sukcesji germańskich generalissimos, którzy kontrolowali zachód w V wieku. Zachęciło to również wschodnich władców w następnym stuleciu do zajęcia twardego stanowiska wobec innych ludów, w tym Izauryjczyków, Hunów i Persów. Podsumowując, epoka Arkadiusza była o wiele ważniejsza niż sam Arkadiusz. Być może miał pretensje do ojca, ale nie posiadał umiejętności ani władzy niezbędnych do odciśnięcia piętna na Imperium.
Źródła i bibliografia
Istnieje wiele źródeł, które traktują o epoce Arkadiusza. Historycy Zosimus ( Nowa Historia ), Sokrates ( Historia Kościelna ) i Sozomon ( Historia Kościelna ) oferują najbardziej kompletne relacje. Ponadto biskup Synesius z Cyreny w listach i innych dziełach ( O królewskości i O Opatrzności ) w sposób szczególny odnosi się do wielu problemów i zagadnień, które w tym czasie miały miejsce w Konstantynopolu i na dworze cesarskim. Ogromną wartość mają również listy i homilie Jana Chryzostoma, które mówią nam więcej o historii społecznej stolicy niż jakiekolwiek inne źródło. Do pomniejszych przekazów należą Chronicon Paschale i Kronika Marcellinusa Comesa. Kilka ważnych żywotów świętych, w tym Żywot Porfiriusza, dostarcza cennych informacji o wydarzeniach poza stolicą. Wreszcie, jeśli chodzi o wojskową i polityczną organizację Imperium Rzymskiego, Notitia Dignitatum oferuje statyczne spojrzenie na początek V wieku.
Cameron, Alan, and Long, Jacqueline (1993) Barbarians and Politics at the Court of Arcadius (Berkeley).
Demougeot, Emilienne (1951), De l’unité’ … la division de l’empire romain, 395-410: Essai sur la government impérial (Paryż).
Holum, Kenneth (1982), Theodosian Empresses (Berkeley).
Jones, A.H.M. et al. (1970), The Prosopography of the Later Roman Empire , vol. 1 (Cambridge).
Liebeschuetz, J.H.W.G. (1991), Barbarians and Bishops. Army, Church, and State in the Age of Arcadius and Chrysostom (Oxford).
Martindale, J.R. (1980), The Prosopography of the Later Roman Empire , vol. 2 (Cambridge).
Seeck, Otto (1896), „Arcadius,” w RE , v. 2 (Berlin), 1137-53.
Van Ommeslaeghe, F. (1979) „Jean Chrysostome en conflit avec l’impératrice Eudoxie,” Analecta Bollandiana 97, 131-59.
Copyright (C) 1998, Geoffrey S. Nathan. Ten plik może być kopiowany pod warunkiem, że cała jego zawartość, włącznie z nagłówkiem i niniejszą informacją o prawach autorskich, pozostanie nienaruszona.