Archilocus

Archilochus (Grieks: Αρχιλοχος) (ca. 680 v. Chr. – ca. 645 v. Chr.) was een oud-Griekse dichter en huurling. Zijn werken zijn helaas vrijwel geheel verloren gegaan; in de huidige tijd zijn slechts fragmenten van Archilochus’ gedichten bewaard gebleven. Niettemin blijkt uit de getuigenissen van andere dichters uit de oudheid dat Archilochus in zijn tijd een zeer invloedrijke dichter was. Met name Horatius noemt Archilochus expliciet als een belangrijke inspiratiebron, en een aantal dichters die ruwweg in dezelfde tijd leefden als Archilochus, verwijzen naar hem als een belangrijke literaire figuur. De relatieve schaarste van Archilochus’ werken in de huidige tijd, gecombineerd met zijn kennelijke populariteit in de antieke wereld, hebben sommige critici ertoe gebracht hem met Sappho te vergelijken. Archilochus is opmerkelijk voor het uitvinden van het elegaïsche couplet, een vorm die immens populair zou worden bij latere dichters uit het oude Griekenland.

Archilochus is ook een van de vroegste dichters die de iambische en trochaïsche meters gebruikte, een metrische stijl die van essentieel belang zou worden voor de latere Europese poëzie. Naast zijn metrische en formele innovativiteit wordt Archilochus vandaag misschien het best herinnerd omwille van de unieke persoonlijke en vaak komische toon van zijn poëzie. De oude Griekse poëzie werd gedomineerd door formuleverzen waarin helden en historische figuren werden verheerlijkt, en Archilochus is (volgens sommige critici althans) de eerste dichter in het Westen die uit deze traditie brak en openlijk sprak over zijn eigen gevoelens en ervaringen. Daarom wordt Archilochus vaak beschouwd als een van de meest toegankelijke antieke dichters voor een modern publiek, en het is jammer dat er van een dichter wiens werk zo relevant is voor de hedendaagse tijd zo weinig bewaard is gebleven. Wat wel bewaard is gebleven, blijkt echter tot de meest unieke en boeiende poëzie van de antieke wereld te behoren; Archilochus was een meester in ernstige en satirische verzen, en zijn reputatie staat nog steeds in hoog aanzien, net als meer dan tweeduizend jaar geleden.

Leven en poëzie

Archilochus werd geboren op het eiland Paros. Zijn vader, Telesicles, die van adellijke familie was, had een kolonie naar Thasos geleid, op bevel van het orakel van Delphi. Archilochus zelf, zwaar beproefd door armoede, volgde zijn vader naar Thasos. Een andere reden om zijn geboorteplaats te verlaten was persoonlijke teleurstelling en verontwaardiging over de behandeling die hij had gekregen van Lycambes, een burger van Paros, die hem zijn dochter, Neobule, ten huwelijk had beloofd, maar later zijn toestemming introk. Archilochus, gebruik makend van de toegestane vrijheid op de feesten van Demeter, uitte zijn gekwetste gevoelens in een onbarmhartige satire. Hij beschuldigde Lycambes van meineed, en reciteerde zulke felle scheldwoorden tegen hem dat Lycambes en zijn dochters zich, volgens de overlevering, ter plekke zouden hebben opgehangen.

Naast de epen van Homerus en Hesiod waren de satires van Archilochus een van de steunpilaren van rondtrekkende rapsoden, die hun brood verdienden met het voordragen van poëzie op religieuze feesten en bij particulieren.

In de geschiedenis van de poëzie is Archilochus een ietwat paradoxale figuur. Hij leefde het grootste deel van zijn leven als soldaat en huurling, maar tussen de gevechten door schreef hij vaak over zijn ontevredenheid met de oorlogvoering en zijn eigen cynische, bitter realistische kijk op hoe het leven als soldaat er werkelijk uitzag. Dit stond in schril contrast met de formuleachtige kijk op het Griekse heldendom en de glorie van de strijd. Ondanks zijn cynisme was Archilochus in alle opzichten een bekwaam soldaat. Dit dubbele aspect van zijn persoonlijkheid wordt beknopt weergegeven in het volgende poëtische fragment, waarin hij zichzelf zowel als krijger en dichter beschrijft:

Εἰμὶ δ’ ἐγὼ θεράπων μὲν Ἐνυαλίοιο ἄνακτος, καὶ Μουσέων ἐρατὸν δῶρον ἐπιστάμενος. Hoewel ik een dienaar ben van Heer Enylaios , ken ik ook goed de lieflijke gave van de Muzen.

Op Thasos heeft de dichter een aantal ongelukkige jaren doorgebracht; zijn hoop op rijkdom werd teleurgesteld:

Deze gouden zaken van Gyges en zijn schatkamers gaan mij niet aan. Jaloezie heeft geen macht over mij, noch benijd ik een god zijn werk, en ik brand niet om te heersen. Zulke dingen hebben geen fascinatie voor mijn ogen.

Archilochus beschouwde Thasos als de verzamelplaats van de rampspoed van heel Griekenland. De inwoners waren vaak verwikkeld in ruzies met hun buren. In een oorlog tegen de Saians – een Thracische stam – gooide hij zijn schild weg en vluchtte van het slagveld. Hij schijnt de schande niet erg gevoeld te hebben, want net als Alcaeus herdenkt hij de gebeurtenis in een fragment waarin hij zichzelf feliciteert met het feit dat hij zijn leven heeft gered, en zegt dat hij gemakkelijk aan een ander schild kan komen:

Een of andere Saïsche bergbeklimmer stapt vandaag met mijn schild. Ik gooide het neer bij een struik en rende weg toen het vechten heet werd. Het leven leek op de een of andere manier kostbaarder. Het was een mooi schild. Ik weet waar ik nog zo’n schild kan kopen, net zo rond.

Nadat hij Thasos had verlaten, zou hij Sparta hebben bezocht, maar meteen uit die stad zijn verbannen vanwege zijn lafheid en het losbandige karakter van zijn werken (Valerius Maximus vi. 3, externa 1). Vervolgens bezocht hij Magna Graecia, het Helleense Zuid-Italië, waarover hij zeer gunstig spreekt. Daarna keerde hij terug naar zijn geboorteplaats op Paros, en werd in een veldslag tegen de Naxiërs gedood door ene Calondas of Corax, die door het orakel was vervloekt omdat hij een dienaar van de Muzen had gedood.

De geschriften van Archilochus bestonden uit elegieën, gedichten in de iambische en trochaïsche maatsoorten, en hymnen – waarvan er één door de overwinnaars in de Olympische spelen werd gezongen.Griekse retors schreven hem de uitvinding toe van de iambische poëzie en de toepassing daarvan in de satire. De enige voorgaande maatsoorten in de Griekse poëzie waren de epische hexameter, en de uitloper daarvan – de elegische maatsoort – maar de langzame, afgemeten structuur van hexameters was volstrekt ongeschikt om de snelle, lichte bewegingen van satire uit te drukken.

Archilochus maakte gebruik van twee ritmische eenheden van spraak, de iambus en de trochee, en organiseerde ze in de twee vormen van maatsoorten die bekend staan als de iambische trimeter en de trochaïsche tetrameter. De trochaïsche maat gebruikte hij over het algemeen voor onderwerpen met een plaatsvervangend karakter; de iambische voor satires. Hij was ook de eerste die gebruik maakte van de ordening van verzen die de epode wordt genoemd. Horatius volgt Archilochus in zijn maatsoorten in grote mate. Alle oude autoriteiten zijn eensgezind in het prijzen van de gedichten van Archilochus, in termen die overdreven lijken. Zijn verzen schijnen zeker kracht, soepelheid, nerveuze kracht en, boven alles, onstuimige energie te hebben bezeten. Horatius spreekt over de “woede” van Archilochus, en Hadrianus noemt zijn verzen “razende iambiek”. Zijn landgenoten vereerden hem als de gelijke van Homerus, en standbeelden van deze twee dichters werden op dezelfde dag gewijd.

Recente ontdekkingen

Dertig regels van een tot dan toe onbekend gedicht van Archilochos, geschreven in de elegische maatsoort, waarin gebeurtenissen worden beschreven die voorafgaan aan de Trojaanse oorlog waarin Achaeërs strijden tegen Telephus, koning van Mysia, zijn onlangs geïdentificeerd onder de ongepubliceerde manuscripten uit Oxyrhynchus.

Vertaling door Guy Davenport, Archilochos Sappho Alkman: Three Lyric Poets of the Late Greek Bronze Age.

Alle links opgehaald op 12 april 2016.

• Archilochos fragmenten in het Grieks
• Zweisprchige Textauswahl zu den griechischen Lyrikern mit zusätzlichen Hilfen