Waar ontmoet het Oosten het Westen?

Ik ben in het dorp Fatmayi in Absheron, in Azerbaijan. Mijn linkervoet is in Azië en mijn rechtervoet is in Europa.

Het voelt niet echt alsof ik hier op een continentale grens sta. Ik sta op wat in feite een stortplaats van afgedankte bouwmaterialen is aan de kant van een enigszins drukke weg, maar er is ook een markering die de Azerbeidzjaanse Geografische Vereniging drie jaar geleden heeft geplaatst en die aangeeft wat volgens hen nu de grens tussen Europa en Azië is.

Er is geen consensus over waar precies de grens tussen Europa en Azië loopt. De meesten zijn het erover eens dat de grens ergens tussen de Zwarte Zee en de Kaspische Zee loopt. Maar veel van de variaties plaatsen Azerbeidzjan volledig in Azië. Dat strookt niet erg met het zelfbeeld van Azerbeidzjan.

Zij beschouwen zichzelf op zijn minst gedeeltelijk als Europees (het Eurovisiesongfestival werd hier in 2012 gehouden). En dus zou deze nieuwe grens die de Azerbeidzjanen hebben gecreëerd, ongeveer een zestiende van hun land binnen Europa plaatsen.

De grens tussen Europa en Azië heeft een lange en fascinerende geschiedenis – en die blijft van invloed op de landen eromheen.

Turkije worstelt momenteel met de erfenis van de gedwongen verwesterlijking van Ataturk, afwijzingen door de Europese Unie, en een zelfverzekerde, opkomende moslimmiddenklasse.

Georgië probeert zich te ontworstelen aan de Russische overheersing door zich een Europese identiteit aan te meten en aansluiting te zoeken bij de EU en de NAVO.

Azerbajdzjan en Kazachstan hebben ambitieuze programma’s ontwikkeld rond de opbouw van een “Euraziatische” identiteit, in een poging zich te associëren met zowel het prestige van Europa als de dynamiek van Azië.

En Rusland heeft met kracht zijn eeuwenoude debat nieuw leven ingeblazen over waar het werkelijk thuishoort ten opzichte van Europa.

De grens tussen Europa en Azië werd voor het eerst vastgesteld door de oude Grieken, en zelfs toen was die grens tamelijk arbitrair.

Herodotus schreef bijvoorbeeld over de grens, maar zei dat hij niet eens wist waarom de continenten dit gebied verdeelden – een gebied dat duidelijk één landmassa was, en voor de oude Grieken hadden Europa en Azië eigenlijk geen enkele betekenis. Het waren gewoon puur geografische termen.

Dat is vandaag de dag natuurlijk niet meer het geval. Als je Europa zegt, komen daar allerlei culturele, politieke en geopolitieke associaties bij kijken – nog meer als je het hebt over het Westen, dat mensen vaak door elkaar gebruiken met Europa.

Associaties met “het Westen” zijn zaken als beschaving, verlichting, democratie, individualisme en materialisme – terwijl “Azië” of “het Oosten” geassocieerd wordt met het tegendeel van al die dingen.

Het interessantste vind ik dat juist in deze landen langs deze kunstmatige, geografische grens de diepste en ernstigste debatten over nationale identiteit worden gevoerd: Waar passen wij? Zijn we Europees? Zijn we westers? Zijn we Oosters?

De bekendste voorbeelden hiervan zijn Ataturk in Turkije en Peter de Grote in Rusland.

De meeste geografen zullen je vertellen dat het zinloos is om te proberen precies te bepalen waar de grens tussen Europa en Azië ligt. Zij zullen het eens zijn met Herodotus: dat het een kunstmatig onderscheid is, en dat als je over continenten wilt nadenken het zinvoller is om over één continent, Eurazië, te denken dan het in tweeën te verdelen.

Maar af en toe hebben geografen geprobeerd de grens te herdefiniëren, meestal in verband met de politiek.

Onder Peter de Grote legden Russische geografen de oostgrens van Europa vast bij het Oeralgebergte, en dit hing nauw samen met zijn pogingen om van Rusland een Europees land te maken. In de jaren ’50 en ’60 probeerden Sovjetgeografen opnieuw de grens te herdefiniëren, ook een gepolitiseerde poging: De Russen geloofden niet dat Moslims Europeanen waren, dus trokken zij de grens tussen Europa en Azië ruim ten noorden van Azerbeidzjan.

Wie weet – het kan zijn dat geografen uit alle aan Europa en Azië grenzende landen een soort congres bijeen zullen moeten roepen om, onderling, de juiste grens te bepalen. Maar op dit moment zijn de vooruitzichten daarvoor onzeker.

Journalist Josh Kucera reist langs de lengte van die grens, van de Bosporus van Turkije tot de Noordpool van Rusland. Gesteund door het Pulitzer Center on Crisis Reporting, onderzoekt Kucera hoe ideeën over de Europese of Aziatische identiteit de politiek en geopolitiek van de mensen die er wonen diepgaand beïnvloeden.