Veilig, gelukkig en vrij: heeft Finland alle antwoorden?

De laatste door natuurlijke oorzaken veroorzaakte hongersnood van West-Europa eindigde deze winter 150 jaar geleden. In een arm en achtergebleven deel van het Russische rijk, Finland genaamd, stierven meer dan een kwart miljoen mensen – bijna 10% van de bevolking – de hongerdood.

Finlands rechtssysteem is het meest onafhankelijke ter wereld, zijn politie het meest betrouwbare, zijn banken het meest solide, zijn bedrijven het op een na meest ethische, zijn verkiezingen het op een na vrijste en zijn burgers genieten de hoogste niveaus van persoonlijke vrijheid, keuze en welbevinden.

De 5,5 miljoen inwoners van het Noordse land hebben ook de op twee na grootste gendergelijkheid ter wereld en de op vier na kleinste inkomensongelijkheid. Hun baby’s hebben het minste ondergewicht, hun kinderen voelen zich het veiligst, en hun tieners presteren het op een na beste op het gebied van lezen (slechts derde op het gebied van wetenschap, dat wel).

In anderhalve eeuw tijd lijken ze het behoorlijk goed gedaan te hebben. En dus, als de Guardian begint aan een nieuwe reeks onderzoeken naar de dingen die goed gaan in de wereld, het voelt natuurlijk om te beginnen in Helsinki.

“Als je kijkt naar waar we toen waren en waar we nu zijn, ik denk dat, absoluut, je kunt spreken over een Fins wonder,” zei Bengt Holmström, een Helsinki geboren Nobelprijswinnaar econoom niet veel gegeven aan overdrijving. “Hoe en waarom is het gebeurd? Dat is een vraag.”

Er zijn natuurlijk grenzen aan het nut van dit soort exercities: geen twee landen – hun omstandigheden, hun geschiedenis, hun bevolking – kunnen hetzelfde zijn. De lessen zijn misschien niet overdraagbaar. De magische saus die Finland heeft gemaakt zou niet dezelfde resultaten opleveren in, zeg, Frankrijk.

Het is ook waar dat veel Finnen snuiven bij het zien van de lange lijst van sociale en economische maatregelen waarmee hun land alleen maar een succes kan worden genoemd: langzaam opkomend uit een lange recessie, met een werkloosheid van 8% en een populistische, nationalistische partij die tot 20% van de stemmen vergaart, is het land niet meer wat het geweest is, zeggen ze. Vaak is de reactie – slechts half gekscherend -: “Bedoel je dat andere landen slechter zijn?”

Maar bij navraag naar het recept van de saus van onder andere een econoom, een filosoof, een socioloog en een ex-president, komen intrigerende ingrediënten naar boven.

Om te beginnen, de geografie – en het gevolg daarvan, het klimaat. “We leven”, zegt Tarja Halonen, president van Finland van 2000 tot 2012, voorzichtig, “in een koude, barre en afgelegen omgeving. Iedereen moet hard voor zichzelf werken. Maar dat is niet altijd genoeg. Je moet je buren helpen.”

Bruce Oreck, die als ambassadeur van Barack Obama in Helsinki was (hij vond het zo leuk dat hij bleef), zegt dat dit “een diepgaande, langdurige invloed” is geweest. Het heeft Finnen zelfredzaam gemaakt, privé, maar ook afhankelijk van een zeer coöperatieve samenleving, waar regels belangrijk zijn. Het is cultureel, maar het is een deel van de chemie geworden.”

Van alle Finse woorden die moeilijk in het Engels te vertalen zijn, is het woord dat de Finnen het meest aanhalen sisu: een soort verbeten, moedige volharding ongeacht de gevolgen. Daardoor kon een leger van 350.000 man in 1939-40 tweemaal de strijd aanbinden met Sovjettroepen die drie keer zo talrijk waren, en daarbij verliezen lijden die vijf keer zo zwaar waren als de verliezen die ze zelf leden.

Maar er is nog een andere, die misschien nog veelzeggender is, zegt Sirpa Kähkönen, een bekroond historisch romanschrijver. Talkoo betekent “samen werken, collectief, voor een specifiek goed”, zegt ze. “De oogst binnenhalen, hout opslaan, geld inzamelen. Het gaat over samenwerken. Iedereen samen, in gelijke mate.”

Samenwerking, maar ook relatieve gelijkheid, zijn terugkerende thema’s. Finland werd bijna 600 jaar lang geregeerd door Zweden en nog eens een eeuw door Rusland en was “over het algemeen en democratisch arm”, zegt Kähkönen. “Er waren geen horigen, maar ook geen steenrijke aristocraten. De maatschappij was niet hiërarchisch.”

Sinds lang voor de onafhankelijkheid in 1917, zegt Riitta Jallinoja, een sociologe, “is de kloof tussen de sociale klassen in Finland kleiner dan gewoonlijk. Zelfs de industriële revolutie was hier bescheiden: geen Rothschilds, geen Fords, zelfs geen dynastie zoals die van de Zweedse Wallenbergs.”

Zelfs in het schone, functionele, zichtbaar welvarende Helsinki van vandaag geldt dat nog steeds een beetje. “Je kunt op straat naast de rijkste man van de stad lopen, en je zou het echt niet weten,” zegt Oreck. In Finland, benadrukt Halonen, “kijk je niet omhoog naar mensen, en kijk je niet omlaag. Je kijkt horizontaal.”

De meest succesvolle onderneming van het land op dit moment, spelletjesstudio Supercell, maker van Clash of Clans, betaalde meer dan 800 miljoen euro aan belasting, waarmee het zeven van Finlands top 10-betalers van inkomstenbelasting in 2016 produceerde. Samen met de rest van de ongeveer 10.000 hoogste verdieners van het land, wordt het bedrag dat zij betalen gepubliceerd in een jaarlijkse lijst, op “nationale jaloezie dag”. Finland is groot in burgerplicht, maar ook in transparantie.

Het succes van het gratis nationale onderwijssysteem van het land, dat voor de onafhankelijkheid in 1866 werd opgericht en regelmatig tot de beste ter wereld wordt gerekend, heeft ook zijn wortels in een meer egalitaire samenleving, zegt Jallinoja: “Onderwijs was de sleutel tot vooruitgang.”

Niet alleen dat, zegt filosoof en emeritus hoogleraar Ilkka Niiniluoto, maar het hele land is eigenlijk “een sociale constructie die door universiteitsprofessoren is gecreëerd”. De academici die de nationalistische beweging van het land leidden “creëerden Finland als natie: zijn taal, geschiedenis, literatuur, muziek, symbolen, folklore. De nationalistische leider was een professor in de filosofie.”

Sinds de onafhankelijkheid is bijna 30% van Finlands staatshoofden en regeringsleiders een universiteitsprofessor geweest, waaronder de helft van de eerste premiers. “Zij hebben het land gevormd zoals wij het kennen,” zegt Jallinoja. “Maar ze creëerden ook vertrouwen in sociale mobiliteit en een echt geloof in onderwijs. Die geschiedenis gaat met ons mee.”

Als Finland al het meest geletterde land ter wereld is, kan dat ook te maken hebben met een 19e-eeuws decreet dat een echtpaar niet in de Lutherse kerk kon trouwen voordat beiden een leesvaardigheidstest hadden afgelegd. “Nogal een stimulans,” merkt Halonen op, “om te leren lezen.”

Gelijkheid van mannen en vrouwen was eveneens ingebakken. In 1906 werden Finse vrouwen, zo niet de eersten die mochten stemmen, dan toch de eersten die zich kandidaat stelden voor het kiesrecht. Bijna 10% van de parlementsleden in het eerste parlement van Finland waren vrouwen (nu is dat 42%); al in 1930 was 30% van de universiteitsstudenten vrouw. “Vrouwen in Finland namen hun rechten serieus, en mannen accepteerden dat”, aldus Halonen.

Andere ingrediënten hebben sindsdien aan de saus toegevoegd. Finland heeft enorm geprofiteerd van wijze leiders in oorlogstijd en na de oorlog, benadrukt Holmström: “Zij dachten aan het welzijn van het land en namen grote, verstandige beslissingen. En de consensus steunde hen, omdat iedereen wist dat we vochten voor ons bestaan.”

Verantwoorde keuzes werden gemaakt, steevast door continuïteitsbewuste coalitieregeringen, voor grote investeringen in industrie en infrastructuur, die al vele malen hun vruchten hebben afgeworpen. Meer recentelijk is het high-tech, startup-vriendelijke Finland van vandaag ontstaan uit recordinvesteringen in onderzoek en ontwikkeling in de jaren 1990, bijna 4% van het BBP.

De gestage groei – door de oorlog, de ineenstorting van de Sovjet-Unie en een diepe recessie in de jaren ’90 is de Finse economie de afgelopen eeuw gegroeid in een tempo dat alleen door dat van Japan wordt geëvenaard – heeft het vertrouwen in de instellingen van het land versterkt. “Kähkönen: “De mensen hebben voortdurend kritiek op de regering, en vaak om heel goede redenen. “Maar in wezen hebben ze er wel vertrouwen in.”

Zo hebben ze over het algemeen ook vertrouwen in hun welvaartsstaat – waaraan Finland 31% van zijn BBP uitgeeft, het op een na hoogste percentage van de OESO. (“Als je een verzorgingsstaat wilt hebben,” zegt Halonen, “is de enige echte manier zo goed dat het geen zin heeft om een particulier alternatief te hebben.”)

Maar Finnen vertrouwen elkaar ook meer dan de meesten, zegt André Chaker, een in Canada geboren advocaat en spreker in het openbaar die al 25 jaar in het land woont. Corruptie en georganiseerde misdaad zijn zo goed als onbestaande. “Dat werkt door in het ondernemingsklimaat”, zegt hij. “Dingen worden hier sneller gedaan, betrouwbaarder.”

En vertrouwen kweekt vertrouwen, en de bereidheid om te innoveren: het World Economic Forum rangschikt Finland als het meest innovatieve land ter wereld, per hoofd van de bevolking. Jarenlang werd Finland gedomineerd door monolithische mijn- en bosbouwbedrijven en daarna door het eens zo machtige Nokia, maar tegenwoordig komt het dicht in de buurt van Silicon Valley wat het aantal startende ondernemingen per hoofd van de bevolking betreft.

De magische saus lijkt dus vooral gebaseerd op basisdeugden: zelfvertrouwen, samenwerking, gelijkheid, respect voor onderwijs, vertrouwen. In de grond en in de praktijk, zegt Anu Partanen, een Finse journaliste die nu in New York woont, komt het neer op een andere kwaliteit van relatie. Zij noemt het – omdat Zweden, Noorwegen en Denemarken het in meer of mindere mate met elkaar eens zijn – de Noordse liefdestheorie.

“In het gezin betekent het dat men zich realiseert dat relaties alleen echt kunnen floreren tussen individuen – ouders, kinderen, echtgenoten – die gelijkwaardig en onafhankelijk zijn,” zegt Partanen. “In een samenleving betekent het beleidskeuzes die erop gericht zijn iedereen de grootst mogelijke mate van onafhankelijkheid, vrijheid en kansen te bieden.”

Dit artikel maakt deel uit van een serie over mogelijke oplossingen voor ’s werelds grootste problemen. Wat zouden we nog meer moeten doen?

Als u problemen hebt met het gebruik van het formulier, klik dan hier.