The Historical Jesus: Then and Now

Het “moderne” probleem van de historische Jezus werd al tot op zekere hoogte aan de orde gesteld door de derde-eeuwse christelijke theoloog en filosoof Origenes. Hij beschreef de evangeliën als “geschiedenissen”, maar stelde ook dat zij bepaalde gebeurtenissen vertellen die niet gebeurd konden zijn.

Voor de meeste uitleggers vanaf het begin tot aan de moderne periode werd de werkelijke wereld echter vereenzelvigd met de wereld die werd gevormd door de bijbelse verhalen in een chronologische volgorde samen te voegen. Er werd dus geen onderscheid gemaakt tussen de historische Jezus en de Christus van het geloof.

In de achttiende eeuw probeerden denkers die verbonden waren met de Verlichting, religie en het sociale leven opnieuw te definiëren, waarbij zij positief reageerden op de opkomst van de moderne wetenschap en negatief op de godsdienstoorlogen die volgden op de Reformatie. De radicalen onder hen waren materialisten en atheïsten. Anderen, vooral zij die nauw verwant waren aan het Deïsme, probeerden geloof en wetenschap met elkaar te verzoenen. Het traditionele geloof in God, het theïsme, omvatte de overtuiging dat God actief ingrijpt, of althans in het verleden ingegrepen heeft, door het verrichten van wonderen die de gewone processen van de natuur opschorten. De Deïsten daarentegen beweerden dat God de eerste oorzaak van alle dingen was en de schepper van de onveranderlijke natuurwetten, maar dat deze wetten de mogelijkheid van wonderen of directe goddelijke tussenkomst uitsluiten. Met andere woorden, God bracht het universum op gang, maar laat het sindsdien op zijn beloop.

Rationalism and its Discontents

De Deïst die de meeste invloed had op het onderzoek naar de historische Jezus was een Duitser, Hermann Reimarus. Zijn werk was getiteld Apologie voor de Rationele Aanbidders van God. Reimarus geloofde dat alleen een rationele godsdienst de mensheid ten goede kon komen. Hij geloofde ook dat een goede verdediging van rationele religie een aanval op het traditionele Christelijke geloof inhield. Hij betoogde dat Jezus niet de bedoeling had een nieuwe godsdienst te stichten, maar zichzelf te presenteren als een politieke Messias die het Joodse volk zou bevrijden van de macht van Rome en opnieuw een onafhankelijk, aards koninkrijk van Israël zou vestigen. De discipelen van Jezus keken ernaar uit om macht en rijkdom met hem te delen zodra dit koninkrijk was gevestigd. Toen Jezus gekruisigd was, verzonnen de discipelen het idee van de verzoening en beweerden zij ten onrechte dat Jezus uit de dood was opgewekt. Zij deden dit, beweerde Reimarus, om voor zichzelf de macht en invloed te verwerven die zij van Jezus hadden verwacht. Reimarus argumenteerde tegen de historiciteit van de opstanding op grond van de verschillen tussen de verslagen en omdat hij het bewijs uit de Schrift als een cirkelredenering beschouwde.

De volgende geleerde die een enorme invloed had op het onderzoek naar de historische Jezus was een andere Duitser, David Friedrich Strauss, die in 1835 een boek publiceerde met de titel The Life of Jesus Critically Examined. Strauss was het met Reimarus eens dat de oorsprong van het Christendom volledig natuurlijk was, maar was het er niet mee eens dat er fraude in het spel was.

Het probleem kan geïllustreerd worden met betrekking tot de wonderen van Jezus. De naturalistische visie dwingt de christelijke historicus en theoloog een van de volgende alternatieven te kiezen: men behoudt het historische karakter van de wonderen en offert het goddelijke op, en beschouwt ze als alledaagse misleidingen of misverstanden; of men houdt het goddelijke vast en elimineert het historische, en beschouwt ze als voorstellingen van bepaalde geestelijke waarheden. Dit laatste is de weg die Strauss heeft gekozen. Met uitzondering van de duiveluitdrijvingen zijn de wonderen die aan Jezus worden toegeschreven volgens Strauss niet werkelijk gebeurd. De wonderverhalen zijn uitingen en illustraties van de overtuiging dat Jezus de Messias is. De ideeën van Strauss waren zeer controversieel. Hij werd vrijwel onmiddellijk uit zijn professoraat in Zürich gezet en kreeg in plaats daarvan een onderzoekstoelage.

De meeste theologen in de negentiende eeuw bleven echter interpretaties van Jezus construeren vanuit Deïstische, rationalistische en naturalistische perspectieven. De primaire nadruk werd gelegd op de morele leer van Jezus, terwijl wonderen en dogma’s werden gebagatelliseerd of genegeerd. Gedurende de negentiende eeuw werden echter nieuwe documenten uit de periode van het Tweede Tempel Jodendom en het vroege Christendom ontdekt, bewerkt en vertaald. Veel van deze documenten waren apocalyptische werken, zoals de gecanoniseerde boeken Daniël en Openbaring. Deze oude werken leidden ertoe dat nieuwtestamentici de evangeliën op een nieuwe manier gingen lezen.

In apocalyptische werken is de tegenwoordige tijd, vanuit het standpunt van de auteurs, een tijd waarin kwade krachten de macht hebben over de schepping of “dit tijdperk”. God regeert nog steeds in de hemel, maar heeft toegestaan dat Satan, gevallen engelen, tirannen en andere tegenstanders van God de controle krijgen over de aarde en de meeste van haar mensen. Deze werken kijken vooruit naar een tijd waarin God zal handelen om deze kwade krachten te verwijderen en de schepping te herstellen in haar oorspronkelijke goedheid en glorie of om “het toekomende tijdperk” in te voeren. Het “koninkrijk Gods” is een verkorte aanduiding voor dit nieuwe tijdperk of de staat van verlossing, omdat het de tijd is waarin God de controle over de geschapen wereld zal herwinnen.

Albert Schweitzer was een Elzasser geleerde die actief was in het begin van de twintigste eeuw en die bekend was met de nieuwe apocalyptische werken, maar ook met de oude. In zijn boeken The Quest for the Historical Jesus en The Mystery of the Kingdom of God betoogde hij dat wanneer Jezus sprak over het koninkrijk van God, hij het niet had over een rechtvaardige en morele samenleving die door mensen tot stand moest worden gebracht, maar over de nieuwe tijd die door de apocalypsen werd beschreven.

Liberal Defeat

Schweitzer was zelf geen supernaturalist, maar hij herinnerde zijn publiek eraan dat Jezus dat wel was. Jezus was niet de liberale leraar die de meeste geleerden van de negentiende eeuw naar hun eigen beeld hadden geconstrueerd.

Hoewel Schweitzer het liberale portret van Jezus als historisch onjuist had aangevallen, werd de eclips van de liberale theologie voornamelijk bewerkstelligd door de ontgoocheling van de Eerste Wereldoorlog. Tussen de wereldoorlogen kwam de neo-orthodoxe theologie in zwang, evenals de existentialistische filosofie. De bekende Duitse Nieuw Testamenticus en theoloog Rudolf Bultmann aanvaardde Schweitzer’s historische argument dat Jezus een apocalyptische profeet was. Hij was het ermee eens dat het standpunt van Jezus mythisch was, en hij gebruikte de existentialistische filosofie om de leer van Jezus te “demythologiseren”. Hij herinterpreteerde Jezus’ begrip van het koninkrijk van God als een geheel toekomstige macht die het heden volledig bepaalt. Hoewel moderne mensen niet langer verwachten dat God in de geschiedenis zal ingrijpen en een nieuw tijdperk zal instellen, moeten wij allen onze eigen dood onder ogen zien, en deze verwachting is analoog aan die van Jezus. Als mensen die een onvermijdelijke dood onder ogen zien, zouden wij ons moeten concentreren op de noodzaak en betekenis van een beslissing.

Onder invloed van de neo-orthodoxe theologie werd de zoektocht naar de historische Jezus naar de zijlijn verwezen als irrelevant voor de christelijke theologie, die, zo werd beweerd, gebaseerd is op het apostolisch getuigenis, niet op de leer van Jezus. Maar in de jaren 1950 heropende Ernst Käsemann, een oud-student van Bultmann, de kwestie van de historische Jezus, met het argument dat het voor het christelijk geloof noodzakelijk was dat de continuïteit tussen de historische Jezus en de Christus van het geloof werd vastgesteld. Een soort consensusportret van Jezus werd in 1956 onder de titel Jezus van Nazareth gepubliceerd door Günther Bornkamm, een andere oud-leerling van Bultmann. Het standaardportret uit het midden van de eeuw was echter nogal flauw en nam het Joodse karakter van Jezus niet serieus genoeg.

Firm Facts of History

In 1985 publiceerde de Amerikaanse geleerde E.P. Sanders zijn boek Jesus and Judaism, dat de door Albert Schweitzer gepionierde interpretatie van Jezus nieuw leven inblies en actualiseerde. Sanders beweerde dat het moeilijk is om van “Jezus de leraar” over te stappen naar “Jezus, een Jood die gekruisigd werd, die de leider was van een groep die zijn dood overleefde, die op zijn beurt vervolgd werd, en die een messiaanse sekte vormde die uiteindelijk succesvol was”. In plaats van de leer van Jezus tot zijn uitgangspunt te maken, heeft Sanders daarom besloten te beginnen met bepaalde feiten over Jezus, zijn loopbaan en de gevolgen daarvan, die zeer vaststaand zijn en die wel degelijk wijzen in de richting van oplossingen van historische vragen. Deze feiten zijn dat Jezus werd gedoopt door Johannes de Doper; een Galileeër was die predikte en genas; discipelen riep en sprak over twaalf van hen; zijn activiteiten beperkte tot Israël; verwikkeld was in een controverse over de tempel; werd gekruisigd buiten Jeruzalem door de Romeinse autoriteiten; en dat na zijn dood zijn volgelingen voortgingen als een identificeerbare beweging, waarvan ten minste delen werden vervolgd door ten minste sommige Joden.

Hij concludeerde dat Jezus moest worden geïnterpreteerd als een profeet van het herstel van Israël. Hij verwachtte dat God spoedig zou ingrijpen om een nieuw en glorieus tijdperk te vestigen.

Het werk van John Dominic Crossan, een Ierse geleerde die zich in de Verenigde Staten heeft gevestigd, staat in schril contrast met het werk van Sanders. Zijn boek The Historical Jesus: The Life of a Mediterranean Jewish Peasant, gepubliceerd in 1991, probeert het apocalyptische aspect van de activiteit en de leer van Jezus te elimineren. In dit opzicht is het een herleving van de negentiende-eeuwse liberale visie op Jezus. Crossan bereikt dit doel op twee manieren. Hij brengt het apocalypticisme in diskrediet door de antieke apocalyps in verband te brengen met de militante activisten in de late periode van de Tweede Tempel; met andere woorden, hij verbindt het apocalyptische perspectief met geweld en moord. Hij beweert ook dat de bronnen die Jezus afschilderen als een wijsheidsleraar of wijsgeer ouder zijn dan de bronnen die hem en zijn boodschap voorstellen in profetische en apocalyptische termen. Crossan concludeert dat Jezus een egalitair koninkrijk verkondigde en stichtte van nobodies die Jezus erop uit stuurde om een wonder te ruilen voor een maaltijd – dat wil zeggen, genezing voor gastvrijheid. Hoewel Crossan Jezus en zijn volgelingen afschildert als plattelanders en dus als “boeren”, beweert hij ook dat zij gelijkenis vertoonden met de Cynische filosofen. De Cynische beweging was echter een stedelijk fenomeen.

Marketeconomische Messiassen

In de jaren negentig bekritiseerden sommige geleerden de hele onderneming van het onderzoek naar de historische Jezus. Een van hen, Dieter Georgi, bracht een deel van zijn beroepsleven door in de Verenigde Staten en een deel in zijn vaderland, Duitsland. Hij schreef een artikel getiteld “The Interest in Life of Jesus Theology as a Paradigm for the Social History of Biblical Criticism,” dat werd gepubliceerd in de Harvard Theological Review in 1992.

Georgi betoogde dat het doel van Reimarus en anderen die de zoektocht naar de historische Jezus na hem hebben opgepakt niet neutraal was, maar een duidelijk theologisch doel had – het verkrijgen van een verifieerbare reconstructie van de openbare loopbaan van Jezus van Nazareth en het plaatsen van deze reconstructie in het centrum van de reflectie over theologie en geloof, waardoor deze “ware” Jezus het centrum werd van het theologische discours.

Hij betoogde verder dat de vroege theologieën over Jezus gevormd werden door de cultus van het buitengewone in de Hellenistisch-Romeinse samenleving, en dat die fascinatie verband hield met de markteconomie van die tijd. In de late middeleeuwen en de vroegmoderne periode werd de belangstelling voor Jezus als bovenmenselijk individu opnieuw prominent met de opkomst van een nieuwe klasse van burgers als een economische en sociale kracht. De buitengewoon begaafde persoon werd een relevant en vormend model voor de samenleving. De voorkeur voor het goddelijke in Jezus bleek een uitbreiding van het menselijk potentieel te zijn. Wat Georgi het burgerlijke concept van genialiteit noemt, begon op te komen in de zestiende eeuw. Het idee van het genie belichaamde het belang van de bourgeoisie om zichzelf te reproduceren en te versterken. Georgi concludeerde: “De gelijktijdigheid van de New Quest met het einde van de New Deal en het herstel van de bourgeoisie in de Verenigde Staten en Duitsland na de Tweede Wereldoorlog en binnen de grenzen van een ontluikende marktgerichte Atlantische gemeenschap is geen toeval.”

Elisabeth Schüssler Fiorenza is een in Duitsland opgeleide wetenschapper die het grootste deel van haar loopbaan in de Verenigde Staten heeft gewoond en gewerkt. In haar artikel “Jesus and the Politics of Interpretation”, dat in 1997 in de Harvard Theological Review verscheen, heeft zij een soortgelijke benadering als Georgi gevolgd, met een feministisch perspectief. Zij stelde dat de twee dominante hermeneutische benaderingen in het Jezus-onderzoek het historisch positivisme (vertegenwoordigd door Crossan) en het canoniek, theologisch positivisme (de benadering van de Amerikaanse geleerde Luke Timothy Johnson) zijn. Zij stelde een reconstructief paradigma voor dat geschiedenis niet zozeer opvat als wetenschappelijk bewijs, maar in termen van herinnering. Zij beweerde dat de vloed van vermeende nieuwe wetenschappelijke en populaire boeken over Jezus niets afdoet aan de fundamentalistische verlangens naar een betrouwbaar verslag van de historische Jezus of religieuze zekerheid over de betekenis van zijn leven. In het beste geval kan men een glimp opvangen van de historische schaduw van Jezus, maar hoe “zijn beeld” zich ontwikkelt zal altijd afhangen van de lens die men gebruikt – dat wil zeggen, van het reconstructieve model dat men aanneemt.

Als de herinnering aan Jezus’ lijden en verrijzenis, opgevat als een geval van onrechtvaardig menselijk lijden en overleven, het hart en het centrum van de christelijke herinnering vormt, dan, zo betoogt zij, ligt de kritieke grens tussen onrechtvaardigheid en rechtvaardigheid, tussen de wereld van overheersing en een wereld van vrijheid en welzijn.

In 2006 publiceerde emeritus Yale professor Wayne Meeks Christ Is the Question, waarin hij betoogt dat de identiteit van Jezus door zijn volgelingen en lezers van de evangeliën is geconstrueerd vanaf het moment van zijn dood tot heden.

In 1991, 1994 en 2001 publiceerde de Amerikaanse geleerde John P. Meier, drie delen over de historische Jezus onder de overkoepelende titel A Marginal Jew. Een vierde deel is geprojecteerd. Dit werk is een model van seculiere, sceptische geschiedschrijving dat resulteert in een van de meer betrouwbare portretten van de historische Jezus.

Wat is dan de stand van de vraag? Wat kan er vandaag de dag gezegd worden over de historische Jezus?

Historici hebben Jezus bestempeld als een profeet, als de Messias, als een wonderdoener, als een rabbi, of een leraar. Maar Jezus zag er blijkbaar niet uit als een profeet en gedroeg zich ook niet als een profeet. Johannes de Doper droeg wat de typische kleding van een profeet was geworden: een gewaad van kameelhaar en een leren gordel. Een dergelijke kleding wordt niet aan Jezus toegeschreven. Johannes was ook in andere opzichten een asceet. Hij at sprinkhanen en wilde honing en was beroemd om zijn vasten. Daarentegen was het bekend dat Jezus zijn discipelen niet leerde vasten. In feite werd hij ervan beschuldigd een gulzigaard en een dronkaard te zijn. Dit contrast suggereert dat Jezus’ zelfverstaan en boodschap in belangrijke opzichten verschilden van die van Johannes. In plaats van de nadruk te leggen op zonde, straf en zedelijke vernieuwing, zoals Johannes deed, schilderde Jezus God als reikend naar hen die zich hadden afgewend. Zijn boodschap was een boodschap van liefde en vreugde, en hij belichaamde die in tafelgemeenschap, soms zelfs feesten, die de heerschappij van God voorstelden en symboliseerden.

Leraar, Profeet, Uitdrijver, Opgestane Heer

Jezus wordt ook voorgesteld als een leraar en uitlegger van de Joodse Schrift en wet. Volgens Marcus waren de mensen van Kapernaüm verbaasd over zijn onderricht, omdat hij hen onderwees met gezag, niet zoals de deskundigen in de wet onderwezen. Het is waarschijnlijk dat Jezus een buitengewoon gezag claimde in zijn onderricht. Het kan zijn dat hij dit indirect deed en in het bewustzijn een profeet te zijn. Maar al spoedig, misschien al tijdens zijn leven, werd dit gezag opgevat als uniek en verbonden met zijn messiaanse status.

Volgens een vroege, diepe en wijdverbreide traditie verrichtte Jezus machtige daden of wonderen. Van alle machtige daden die Jezus zou hebben verricht, zijn die welke het meest waarschijnlijk historisch zijn, de duiveluitdrijvingen. Het idee dat demonen mensen konden bezitten en kwellen is een deel van de volksreligie, maar het had ook een plaats onder de geleerden in Jezus’ tijd, vooral onder hen die in dualistische, apocalyptische termen dachten.

Tijdens zijn leven trok Jezus dus sommige volgelingen aan als een gezaghebbend leraar, anderen als een profeet die het koninkrijk van God verkondigde, en weer anderen als een exorcist die de macht had om boze geesten te overwinnen. Het is waarschijnlijk dat sommigen tijdens zijn leven tot de conclusie kwamen dat Jezus de Messias was. Deze reactie was deels te danken aan zijn gezaghebbend en charismatisch optreden en deels aan de bereidheid van een deel van het volk om een alternatief te zoeken voor de heerschappij van de Romeinen en hun cliënt-koningen, de Herodianen. De menigte die Jezus trok, trok ongetwijfeld de aandacht van de autoriteiten. Niet lang nadat zij een deel van het volk Hem tot koning hadden horen uitroepen en Hem tafels in de tempel hadden zien omverwerpen, arresteerden zij Hem en stelden Hem terecht. Deze gebeurtenis moet voor zijn volgelingen een verwoestende schok zijn geweest. Sommigen van hen interpreteerden zijn executie als het typische lot van een profeet.

Het is vanuit historisch oogpunt veel verrassender dat andere volgelingen van Jezus zijn dood interpreteerden als de voorbeschikte dood van de Messias, omdat dit idee niet alleen nieuw was, maar ook tegen de stroom inging van eigentijdse verwachtingen over de Messias van Israël. In plaats van het idee op te geven dat Jezus de Messias van Israël was omdat hij leed en stierf (in plaats van een Messias die het volk naar de overwinning op de Romeinen leidde), herinterpreteerde deze groep volgelingen het concept van de Messias nadat sommigen van hen hadden ervaren dat Jezus uit de dood was opgestaan. Zij keken naar de Schrift voor leiding en raakten ervan overtuigd dat de psalmen van individuele weeklachten, zoals Psalm 22 en 69, en de passage over de lijdende knecht in Jesaja 53 aantoonden dat het lijden en de dood van de Messias deel uitmaakten van het goddelijke plan. Zij concludeerden dat het de opgestane Jezus was, en niet de aardse, die als Gods vertegenwoordiger over de hele schepping zou heersen. Jezus, zo geloofden zij, was reeds ten hemel gevaren en had reeds een begin gemaakt met heersen. Zijn heerschappij zou in de toekomst volledig openbaar worden wanneer Hij geopenbaard zou worden als de Zoon des mensen, in vervulling van de profetie van Daniël 7:13-14.

Het is onmogelijk te weten of Jezus zichzelf als de Messias beschouwde. Hij presenteerde zichzelf als een profeet, misschien althans impliciet als de laatste en meest gezaghebbende profeet; als een leraar met buitengewoon gezag; en men geloofde dat hij ten minste één soort machtige daad had verricht. Deze kwaliteiten maakten hem tot een leider en een brandpunt van hoop en verwachtingen van hen die ontevreden waren met de huidige orde. Ook al toonde Jezus geen belangstelling voor het leiden van een opstand, zijn spreken over het koninkrijk Gods en zijn buitengewone kwaliteiten waren blijkbaar voldoende om degenen met hoge verwachtingen van een nieuwe orde ertoe te brengen die hoop op hem te vestigen.

Dus hoe verhoudt zich dit portret van de historische Jezus tot de Christus van het geloof? Een belangrijk punt is het apocalyptische wereldbeeld dat de leer en het leven van de historische Jezus bepaalt. Sommigen brengen de twee met elkaar in overeenstemming door het apocalyptische karakter van Jezus’ boodschap weg te verklaren of door het te negeren. Een betere manier is te werken met de apocalyptische taal van de evangeliën als metaforische of symbolische taal. Dergelijke beelden en metaforen kunnen worden geïnterpreteerd als oude pogingen om in te gaan op steeds terugkerende menselijke verlangens om vrij te zijn van fysiek, moreel en politiek kwaad. Die verlangens kunnen dan in ons eigen leven worden herkend en aan de orde worden gesteld in de verschillende talen en sociale contexten van onze tijd.

Adela Yarbro Collins is Buckingham Professor of New Testament Criticism and Interpretation aan de Yale Divinity School, waar zij sinds 2000 doceert. Tot haar recente boeken behoren Mark: A Commentary (Fortress, 2007); The Beginning of the Gospel: Probings of Mark in Context (Wipf & Stock, 2001); en Cosmology and Eschatology in Jewish and Christian Apocalypticism (Brill, 1996).