Sint Gregorius van Nyssa

Sint Gregorius van Nyssa, Latijn Gregorius Nyssenus, (geboren ca. 335, Caesarea, in Cappadocië, Klein-Azië -gestorven ca. 394; feestdag 9 maart), filosofisch theoloog en mysticus, leider van de orthodoxe partij in de 4de-eeuwse christelijke controverses over de leer van de Drie-eenheid. Hij was in de eerste plaats een geleerde, maar schreef vele theologische, mystieke en monastieke werken waarin hij de Platonische en Christelijke tradities met elkaar in evenwicht bracht.

Als jongere zoon van een vooraanstaande familie werd Gregorius opgeleid in zijn geboorteprovincie, maar hij werd meer beïnvloed door zijn filosofische opleiding dan door die van de andere twee Cappadocische Kerkvaders, zijn broer Basilius van Caesarea en hun vriend de heilige Gregorius van Nazianzus. Hij begon zijn volwassen leven als leraar in de retorica en kan getrouwd zijn geweest, hoewel verschillende verwijzingen die dit suggereren vatbaar zijn voor een andere interpretatie, en de strengheid ten aanzien van het huwelijk in zijn verhandeling over de maagdelijkheid het tegendeel lijkt te impliceren. In de jaren 360 wendde hij zich tot religieuze studies en christelijke devotie, misschien zelfs tot het kloosterleven, onder de inspiratie en leiding van Basilius. Als onderdeel van Basilius’ strijd met bisschop Anthimus van Tyana – wiens stad in 372 de metropool (burgerlijke en dus kerkelijke hoofdstad) van westelijk Cappadocië werd – werd Gregorius gewijd als bisschop van Nyssa, een kleine stad in de nieuwe provincie Cappadocië Secunda, die Basilius in zijn kerkelijke jurisdictie wenste te behouden. In 375 werd Gregorius echter door de provinciegouverneur beschuldigd van wanbestuur in het kader van de arianiseringscampagne van de Romeinse keizer Valens (een poging om de kerk te dwingen de opvattingen van de ketter Arius te aanvaarden, die de goddelijkheid van Christus ontkende). Gregorius werd in 376 door een bisschoppensynode afgezet en verbannen, maar bij de dood van Valens in 378 verwelkomde Gregorius’ gemeente hem enthousiast terug.

Hoewel Basilius hem ongeschikt had geacht voor kerkelijke diplomatie, was hij na Gregorius’ terugkeer in zijn diocees actief in het regelen van kerkelijke zaken in de jaren die volgden. In 379 woonde hij een concilie te Antiochië bij en werd hij met een speciale missie naar de kerken van Arabië (d.w.z. Transjordanië) gezonden; zijn bezoek aan Jeruzalem bij deze gelegenheid liet hem een afkeer blijken van de steeds modieuzer wordende pelgrimstochten, een mening die hij in een van zijn brieven krachtig verwoordde. In 381 nam hij deel aan het Algemeen (tweede oecumenisch) Concilie te Constantinopel en werd door keizer Theodosius erkend als een van de leiders van de orthodoxe gemeenschap in Cappadocië, samen met Basilius’ opvolger te Caesarea. Gregorius weigerde de benoeming tot het belangrijke bisdom Sebaste; de zorg voor zijn kleine bisdom liet hem echter vrij om in Constantinopel te preken bij bijzondere gelegenheden, zoals de begrafenissen van Theodosius’ vrouw en dochter. Onder de ongeleerde Nectarius, de opvolger van Gregorius van Nazianzus te Constantinopel, was Gregorius van Nyssa de leidende orthodoxe theoloog van de kerk in Klein-Azië in de strijd tegen de Arianen.

Gregorius was in de eerste plaats een geleerde, wiens voornaamste bijdrage lag in zijn geschriften. Naast controversiële antwoorden op ketters, in het bijzonder de Arianen – waarin hij de leer van de Drie-eenheid (Vader, Zoon en Heilige Geest) formuleerde, die naar voren kwam als een duidelijk en overtuigend antwoord op Ariaanse vragen – voltooide hij Basilius’ Hexaëmeron (“Zes dagen”), preken over de scheppingsdagen, met De schepping van de mens, en produceerde hij een klassiek overzicht van de orthodoxe theologie in zijn Grote Catechese (of Toespraak over Godsdienstige Instructie). Dit laatste werk is vooral opmerkelijk door de systematische ontwikkeling van de plaats van de sacramenten in de christelijke visie op het herstel van het beeld van God in de menselijke natuur – verloren gegaan door de zonde in de val van Adam. Zijn korte verhandeling Over niet drie goden relateert de theologie van de Cappadocische Vaders van drie personen in de Godheid (d.w.z. de Drie-eenheid) aan Plato’s leer van het Ene en het Vele. Als christelijk Platonist volgde Gregorius de grote Alexandrijnse theoloog Origenes, zij het niet slaafs. Hij deelde met name Origenes overtuiging dat de stoffelijke aard van de mensheid het gevolg is van de zondeval en ook Origenes hoop op uiteindelijke universele verlossing. In navolging van Plato’s Phaedo presenteerde Gregorius zijn leer over de wederopstanding in de vorm van een sterfbedgesprek met zijn zuster, de abdis Macrina.

Platonische en christelijke inspiratie komen samen in Gregorius’ ascetische en mystieke geschriften, die van invloed zijn geweest op de devotionele tradities van de Oosters-Orthodoxe Kerk en (indirect) van de Westerse kerk. Zijn Leven van Macrina mengt biografie met onderricht in het monastieke leven. Over de maagdelijkheid en andere verhandelingen over het ascetische leven worden bekroond door het mystieke Leven van Mozes, dat de reis van de Hebreeërs van Egypte naar de berg Sinaï in de 13e eeuw v. Chr. behandelt als een patroon van de voortgang van de ziel door de verleidingen van de wereld naar een visioen van God. Een opmerkelijk accent van Gregorius’ leer is het principe dat het geestelijk leven er niet een is van statische volmaaktheid, maar van voortdurende vooruitgang. Zijn grootste verdienste is zijn opmerkelijk evenwichtige synthese van Helleense (Griekse) en Christelijke tradities, in een tijd waarin beide door krachtige en scherpe geesten werden vertegenwoordigd.

Gregorius verwaarloosde echter zijn praktische en pastorale plichten niet, zoals blijkt uit zijn bewaard gebleven brieven en preken. Veel van deze laatste zijn geschreven ter lof van de in Cappadocië vereerde heiligen of om de grote dagen van het kerkelijk jaar te vieren. Andere, zoals Gregorius’ aanvallen op de woeker en op het uitstel van het doopsel, handelen over ethische problemen van de kerk in zijn tijd. Zijn meer intieme verhandelingen over het Onze Vader en de Zaligsprekingen (Mattheüs 5,3-12) combineren ethische en devotionele belangen, evenals zijn commentaar op het Hooglied van Salomo. Gregorius woonde niet graag bijeenkomsten van bisschoppen bij, maar werd wel regelmatig uitgenodigd om bij dergelijke gelegenheden te preken. Zijn laatste publieke optreden was op een concilie te Constantinopel. Gregorius’ kerkelijke loopbaan was minder succesvol dan die van Basilius en Gregorius van Nazianzus, maar zijn werk als geleerde en schrijver was creatief, en in de 20e eeuw werd het gered van onverdiende verwaarlozing.