Lorenzo Ghiberti

Poorten van het paradijs en vroege opdrachten

Ghiberti keerde snel terug naar zijn geboortestad toen hij in 1401 hoorde dat er een wedstrijd was uitgeschreven voor de opdracht om een paar bronzen deuren te maken voor de doopkapel van de kathedraal van Florence. Hij en zes andere kunstenaars kregen de opdracht de bijbelse scène van Abrahams offer van Izaäk uit te beelden in een bronzen reliëf in de vorm van een vierpas, in navolging van de traditie van de eerste reeks deuren die door Andrea Pisano (1330-36) werden vervaardigd. De ingangspanelen van Ghiberti en van Filippo Brunelleschi zijn de enige overblijfselen van de wedstrijd. De panelen van Ghiberti vertoonden een sierlijke en levendige compositie, uitgevoerd met een meesterlijke beheersing van de edelsmeedkunst. In 1402 werd Ghiberti door een grote jury gekozen om de deuren te maken; hun beslissing bracht onmiddellijke en blijvende erkenning en bekendheid voor de jonge kunstenaar. Het contract werd in 1403 getekend met de werkplaats van Bartolo di Michele – op dat moment de meest prestigieuze in Florence – en in 1407 nam Lorenzo de opdracht wettelijk over.

Het werk aan de deuren duurde tot 1424, maar Ghiberti wijdde zich hier niet alleen aan. Hij maakte ontwerpen voor de glas-in-loodramen in de kathedraal; hij diende regelmatig als architecturaal adviseur voor de bouwopzichters van de kathedraal, hoewel het onwaarschijnlijk is dat hij daadwerkelijk met Brunelleschi heeft samengewerkt aan de bouw van de koepel, zoals hij later beweerde. De Arte dei Mercanti di Calimala, het gilde van de handelsbankiers, gaf hem een andere opdracht, rond 1412, om een meer dan levensgroot bronzen beeld te maken van hun patroonheilige, Johannes de Doper, voor een nis aan de buitenkant van het gemeenschappelijke gebouw van de gilden, Orsanmichele. Het was een gedurfde onderneming, Ghiberti’s eerste stap buiten de goudsmederij; het was in feite het eerste grote bronzen beeld in Florence. Ghiberti voltooide de Johannes met succes in 1416, en voegde vergulding toe in het volgende jaar. De technische prestatie en de moderniteit van de stijl brachten Ghiberti opdrachten voor twee vergelijkbare grote bronzen figuren voor gildennissen in Orsanmichele: de Matthäus in 1419 voor het bankiersgilde en de Stefanus voor het wolgilde in 1425.

Deze laatste twee opdrachten brachten Ghiberti in open concurrentie met de pas prominente jongere beeldhouwers Donatello en Nanni di Banco, die stenen beelden hadden gemaakt voor Orsanmichele na Ghiberti’s eerste figuur daar. Ghiberti’s Johannes volgde nog steeds veel van de conventies van de gotische traditie. Hij combineerde kleinschalige details met een meer dan levensgrote schaal, waardoor de figuur overweldigd leek door de draperie. Donatello’s Marcus en Sint Joris en Nanni di Banco’s Filippus en Quattro Santi Coronati (“Vier Gekroonde Heiligen”) waren even groot als Ghiberti’s figuur, maar waren ontworpen met monumentale proporties die pasten bij hun schaal. De stoutmoedigheid en kracht van de gewichtige nieuwe klassieke figuren vormden een uitdaging voor Ghiberti, maar hij beantwoordde deze met succes in zijn volgende beeldhouwwerken, en behield zijn vooraanstaande positie als vooraanstaand kunstenaar in Florence.

De jaren 1410 en ’20 waren jaren van bloeiende expansie voor Ghiberti en zijn bedrijf. In 1413 had hij een groot deel van het boetseren en gieten van de panelen voor de deuren van het baptisterium voltooid, en hij had de leiding over een goed functionerende werkplaats met veel assistenten. In 1417 werd Ghiberti gevraagd om twee bronzen reliëfs te maken voor de doopvont van de kathedraal in Siena; hij had het zo druk dat hij ze, onder druk van de Sienese autoriteiten, 10 jaar later voltooide. In 1419, toen paus Martinus V in Florence was, werd Ghiberti gevraagd als goudsmid om een morse en mijter voor de paus te maken; helaas zijn deze stukken, net als andere voorbeelden van Ghiberti’s kunst in zeldzame stenen en edele metalen, verdwenen.

Ook in die jaren vond Lorenzo een vrouw-Marsilia, de 16-jarige dochter van Bartolomeo di Luca, een wolkaarder. Zij baarde hem spoedig twee zonen: Tommaso werd geboren in 1417 en Vittorio het jaar daarop; zijn zonen kwamen later bij Ghiberti in zijn bedrijf, en Vittorio zette het bedrijf voort na de dood van zijn vader. Ghiberti’s artistieke succes was ook financieel lonend; een belastingaangifte uit 1427 vermeldt onroerend goed in Florence, land buiten de stad en een aanzienlijke hoeveelheid geld geïnvesteerd in staatsobligaties op zijn naam. In de loop der jaren bleven zijn onroerend goed en monetaire bezittingen groeien. Ghiberti werd niet alleen goed betaald, maar was ook een zakenman die zijn zaken slim beheerde. Hij was een welgesteld lid van de Florentijnse samenleving en een rijk man onder de kunstenaars van zijn tijd.

Ghiberti was actief betrokken bij en geïnteresseerd in andere kunstenaars en hun werk; sommigen (Donatello, Paolo Uccello, Michelozzo, Benozzo Gozzoli) hadden een tijd in zijn atelier gewerkt als jonge assistenten. Ghiberti’s samenwerking met de schilder Fra Angelico is gedocumenteerd: Ghiberti ontwierp de lijst voor diens Linaiuoli Altaarstuk. In zijn commentaren overdrijft Ghiberti slechts een beetje wanneer hij trots beweert dat “er in onze stad weinig belangrijke dingen zijn gedaan die niet door mijn hand zijn bedacht of ontworpen”; onder zijn niet gedocumenteerde werken kunnen enkele halve dozijnen vloergraven en sarcofagen worden vermeld, maar de enorme mate waarin Ghiberti’s aanleveren van ontwerpen en modellen de Florentijnse kunst heeft beïnvloed, is moeilijk te meten. Hij schijnt zijn kennis en talent gul en vrijelijk gedeeld te hebben. Lang vóór de voltooiing van zijn tweede paar deuren (de Poorten van het Paradijs) in 1452, was het fonds van figuren en modellen, dat in verband met dit werk was aangelegd en dat het publiek pas later te zien kreeg, toegankelijk voor de schilders van de fresco’s in de Chiostro Verde (Groene Kloostergang) van de kerk van Santissima Annunziata en voor de beeldhouwer Luca della Robbia, die werkte aan een marmeren zanggalerij voor de kathedraal. Uiteraard nam de impact van de Poorten toe nadat ze waren geïnstalleerd.

Toen hij 45 jaar oud was, voltooide Ghiberti de eerste deuren. Ze zijn de vrucht van meer dan 20 jaar werk en het belangrijkste sculpturale complex van de Internationale Gotische stijl in Italië. In de laatste delen vertonen ze echter enkele veranderingen, naar een meer klassieke stijl die meer de nadruk legt op de lichamen van de figuren dan op de elegante draperieën die hen omhullen. Ghiberti creëerde expressieve, sterke gezichten op basis van voorbeelden die hij kende uit de oude Romeinse kunst – portretbustes en gebeeldhouwde sarcofagen. Vanwege het succes van de eerste deuren werd al snel een contract getekend met de Calimala voor een tweede paar, maar de politieke en financiële fortuinen van de stad en het gilde lieten niet toe dat het werk vijf jaar lang van start ging.