Kan de ‘anarchitectuur’ van Gordon Matta-Clark New York redden van de plaag van gentrificatie?

Niets werkte in het New York van de jaren zeventig. De economie stagneerde. Verouderde gebouwen vielen uit elkaar. Verwaarloosde bruggen stortten in. Mensen zochten naar een uitweg.

Terwijl deze omstandigheden nauwelijks veelbelovend waren voor de gemiddelde jonge architect, waren ze perfect voor Gordon Matta-Clark. Opgeleid in architectuur aan de Cornell University, wist Matta-Clark veel over bouwen, en alles wat hij wist maakte hem wantrouwig tegenover zijn beroep. Hij verweet de roofzucht van het hoogbouwkapitalisme dat het de maatschappij ontmenselijkte, en beschouwde de one-size-fits-all social engineering van het Modernisme als een vals tegengif. Matta-Clark had niet de neiging om te bouwen. In plaats daarvan noemde hij zichzelf een anarchitect, en probeerde hij letterlijk de infrastructuur van de stad te deconstrueren op zoek naar een betere toekomst.

Vier decennia later – en negenendertig jaar na Matta-Clarks vroegtijdige dood op 35-jarige leeftijd – is zijn anarchitectuur te zien in het Bronx Museum of the Arts in een historisch retrospectief dat paradoxaal genoeg precies op het juiste moment komt: Hoewel de omstandigheden in New York vandaag de dag het tegenovergestelde zijn van die in de jaren ’70, worden ze veroorzaakt door dezelfde cyclische krachten. De meest urgente vraag die deze tentoonstelling daarom oproept, is hoe an-architectuur kan worden ingezet om New York – en vergelijkbare bloeiende steden van Londen tot San Francisco – kritisch te engageren in deze huidige periode van ontmenselijkende gentrificatie.

Maakten vaak illegaal werk, Matta-Clark zwierf met koevoet en brander door getto’s en industriële woestenijen in de binnenstad. Door delen van vloeren uit huurkazernes te verwijderen en muren van pakhuizen open te snijden, veranderde hij ze in spectaculaire sculpturen die lieten zien wat de geharde New Yorkers probeerden te negeren. Zijn stedelijke ingrepen waren over het algemeen alleen op foto’s te zien, of als representatie van delen van gebouwen die in kunstgaleries waren overgeplant. Toch werden ze iconisch: een soort architectonisch steno voor stedelijke verwaarlozing en een suggestie voor hoe centrale planning vervangen zou kunnen worden door plaatselijke improvisatie. Toen Matta-Clark zei dat hij een anarchitect was, meende hij dat ook. Hij wilde de infrastructuur van geld en macht omverwerpen door middel van een anarchistisch alternatief voor architectuur. Hij wilde dat iedereen anarchist werd.

Nodeloos te zeggen dat hij daar niet in is geslaagd.

Het feit dat we nog steeds naar het werk van Matta-Clark kijken, geeft aan dat de anarchistische architectuur nog steeds resoneert. Anarchitectuur is duidelijk van invloed op de sociale praktijk in de hedendaagse kunst en de zogenaamde relationele esthetiek. Een meer directe erfenis zou gevonden kunnen worden in de straatkunst (zoals Matta-Clark al aankondigde door de vroege graffiti te documenteren), omdat spuitbussen het potentieel hebben om alternatieve manieren te onthullen om een stad te zien.

Streetkunst is met name relevant omdat gentrificatie een proces van eliminatie is, niet van ontbinding. Nu er geen verlaten gebouwen meer zijn om te deconstrueren, moeten de Matta-Clarks van 2017 op de een of andere manier de verdwijning onthullen van mensen die het zich niet meer kunnen veroorloven om in New York te wonen. Straatkunst kan een zichtbaar spoor nalaten. Het is een vorm van architectuur in absentia, een voorbijgaande schaduw, een mogelijke toekomst.