Hoe we de Gehelmde Neushoornvogel helpen weer veilig te nestelen

Paartjes Gehelmde Neushoornvogels Rhinoplax vigil (ernstig bedreigd) brengen slechts één kuiken per keer groot, dus de veiligheid van het kuiken is van het grootste belang. En dat betekent investeren in een sterke, stevige voordeur. Als het vrouwtje klaar is om een ei te produceren, sluit ze zich op in haar boomholtenest, waarbij ze de ingang dichtplakt met modder en fruit. Uit het zicht van roofdieren is dit haar veilige haven: haar en haar (meestal eenzame) kuiken kan hier niets overkomen. Binnenin wacht ze terwijl het mannetje tussen de fruitbomen fladdert om voedsel te zoeken en mee te nemen. Ongeveer vijf maanden later is de tijd gekomen dat het vrouwtje haar supergrote snavel gebruikt om uit haar zelfopgelegde gevangenis te breken, zodat het uitgevlogen jong de vleugels kan uitslaan.

Millennia lang is deze techniek doeltreffend geweest om het voortbestaan van deze soort te verzekeren. Echter, zoals zo vaak het geval is, kantelt menselijk handelen de balans in hun voordeel. Een dramatische toename van stroperij betekent dat het toevluchtsoord van de moeder neushoornvogel haar graf wordt, terwijl ze wacht op haar volgende maaltijd van een partner die nooit zal terugkeren.

Zelfs om in dit stadium te komen, moeten paren van de Gehelmde Neushoornvogel een grote hindernis nemen: het vinden van een geschikte nestboom. De boom moet een holte hebben die groot genoeg is voor het volwassen vrouwtje om haar kuiken te laten uitvliegen, met daarboven een richel waarop het mannetje kan neerstrijken om fruit in een kleine opening in het nest te laten vallen. Een dergelijke opstelling komt alleen voor in de oudste, hoogste bomen van oerbossen – met andere woorden, bomen die schaars worden omdat ze ook het meest waardevol zijn voor houtkappers.

Voedsel is ook een kostbaar goed, en de soort concurreert om de toegang tot foerageergebied. Soms, wanneer een vijgenboom vruchten afwerpt, volgt er een gevecht van man tot man. De vogels (meestal mannetjes) vallen elkaar aan tot ze op hun casques (de uitsteeksels boven hun snavel) botsen, met een oorverdovende ‘clack’. Na een reeks slagen wordt aangenomen dat de winnaar recht heeft op de eerste aanspraak op het voedsel.

Maar hoewel het slinkende aanbod van fruit en nestbomen twee geleidelijk toenemende bedreigingen zijn, verklaren ze niet waarom de soort in 2015 een uiterst zeldzame sprong maakte op de uitsterfrisico-ladder van Bijna Bedreigd naar Ernstig Bedreigd. Dus wat is er in de afgelopen tien jaar misgegaan?

Het komt terug op die grote kuif op hun voorhoofd. Ironisch genoeg is hun ‘helm’ – een kenmerk dat in elke menselijke context is ontworpen om te beschermen – hun doodvonnis. De helm van de neushoornvogel, die ongeveer 10% uitmaakt van het gemiddelde gewicht van 3 kg dat deze enorme vogels wegen, en die zowel de mannetjes als de vrouwtjes siert, is de enige van alle neushoornvogelsoorten die massief is, en dus zeer geschikt om te snijden.

Hoewel mensen dit materiaal al millennia voor sierdoeleinden snijden, was er geen grote reden tot bezorgdheid tot 2012, toen grote inbeslagnames van gesmokkelde helmplaten een explosieve stijging van de vraag aan het licht brachten. Drie jaar later was de Gehelmde Neushoornvogel één categorie van de Rode Lijst verwijderd van uitsterven. Dit komt doordat de gesneden casques een statussymbool zijn geworden onder de rijken in China – waar ze tot vijf keer meer kunnen opbrengen dan olifantenivoor – hoewel wat het voorwerp zegt over de eigenaar in de ogen van de toeschouwer ligt.

Terug in het bos trekken stropers soms dagenlang rond op zoek naar de neushoornvogel. Sommigen imiteren hun karakteristieke aapachtige lachlied in een poging ze in het vizier te lokken. Tenslotte glijdt een grote vogel over het bladerdak met zijn lange staartveren naar buiten gestoken en wordt een gedempt geweer geheven om te schieten. Soms is het een Gehelmde Neushoornvogel, soms is het een andere Neushoornvogel – met zo’n prijs in het verschiet is er geen tijd of zin om de veldgids te raadplegen. Het schadelijkste scenario is als het een mannetje is dat tijdens het broedseizoen voor zijn partner en kroost zorgt. Een vogel dood in de hand van de stroper, is twee meer dood in het nest waard.

De hotspot van stroperij is in Indonesië, vaak georkestreerd door internationale misdaadnetwerken. Het kan ook voorkomen in de aangrenzende Maleisische staat Sarawak, maar gelukkig is er weinig of geen gerichte stroperij in de andere landen waar de soort voorkomt: Brunei, Myanmar en Thailand. De plaatselijke gemeenschappen in deze landen vereren de neushoornvogels meestal om hun waarde als levend dier. In Myanmar worden alle neushoornvogels bewonderd om hun trouw (paartjes vormen levenslange banden) en ook in Maleisië hebben neushoornvogels een enorme culturele betekenis.

Om de populaties in de gaten te houden en stropers af te schrikken, hebben sommige BirdLife Partners samen met de plaatselijke bevolking nestbewaking en patrouilles opgezet. Voor sommige jagers is meedoen gewoon een manier om het geld te verdienen dat nodig is om te overleven. Toen de Malaysian Nature Society (MNS, BirdLife Partner) leden van plaatselijke gemeenschappen ondervroeg, zei een ex-stropers: “Ik ben gestopt met de jacht op wilde dieren (waaronder neushoornvogels), omdat de regering mij een lucratiever alternatief bood: nationaal parkwachter zijn.” Op deze manier werken deze systemen als een dubbele verdediging; we zetten niet alleen ogen en oren op de grond, maar halen ook potentiële jagers uit de keten.

Anderen zijn gemotiveerd om de neushoornvogels te beschermen omdat ze de ecologische waarde van de vogels inzien. De vogels fungeren als belangrijke zaadverspreiders en hun relatie met het bos is in feite van elkaar afhankelijk. Een MNS neushoornvogelbeschermer legde zijn motivatie uit: “Geen neushoornvogels, geen bossen, geen wij. Als neushoornvogels gezond zijn, zijn bossen gezond.”

“Het direct bestrijden van stroperij is belangrijk, maar niet genoeg om de Gehelmde Neushoornvogel te redden”, zegt Anuj Jain, Preventing Extinctions Coordinator, BirdLife Asia. “Een van onze belangrijkste benaderingen is het beschermen van de bolwerken van de neushoornvogel tegen verlies van habitat, aantasting en andere menselijke verstoringen, terwijl het levensonderhoud van de lokale gemeenschap wordt verbeterd.”

BirdLife is lid van de multi-organisatorische Helmeted Hornbill Working Group die, naast andere doelen zoals het versterken van de rechtshandhaving en het verminderen van de vraag, werkt aan de bescherming van belangrijke gebieden waar Helmeted Hornbills worden gevonden. De afgelopen twee jaar hebben we snelle veldonderzoeken uitgevoerd van Myanmar tot Borneo, en een aantal nieuwe locaties geïdentificeerd waar de soort voorkomt. De volgende stap is om deze gebieden onder de aandacht van regeringen te brengen en hen ervan te overtuigen een nieuw soort ‘veilige haven’ te creëren – gebieden die groot genoeg zijn om neushoornvogelpopulaties te ondersteunen, waar de bedreigingen van zowel stroperij als bosdegradatie effectief worden verminderd.

Dit stelt ons ook in staat om het spel voor te zijn. Hoewel casque stroperij niet in alle staten van het verspreidingsgebied voorkomt, toont de geschiedenis aan hoe snel deze activiteiten kunnen omslaan. Door veilige toevluchtsoorden te creëren in het verspreidingsgebied van de neushoornvogel, pakt BirdLife niet alleen het probleem van habitatverlies aan, maar zet het ook mechanismen op om de neushoornvogel te beschermen voordat stropers beginnen aan te komen. Stropers die de bossen binnendringen, vaak opererend via georganiseerde netwerken, hebben ervoor gezorgd dat het aantal Helmeted Hornbill’s sterk is gedaald, nog verergerd door het verlies van bossen en hun unieke nestelgedrag. Het creëren van veilige toevluchtsoorden is essentieel om stropers buiten te houden, om ervoor te zorgen dat bevoorradingsmannetjes terugkeren naar hun nesten en om de neushoornvogels uit de markt te houden en op de enige plek te houden waar ze thuishoren: de bossen – en vooral, de holtes van oude bomen.

Wij danken de BirdLife Gala Dinners, en Species Champions, Peter Smith, Ernest Kleinwort Charitable Trust en de National Geographic Society, voor hun voortdurende financiering en ondersteuning van ons werk met de Gehelmde Neushoornvogel.

De inspanningen van BirdLife worden mede mogelijk gemaakt door het lidmaatschap van het Restore Species Partnership, dat werkt aan het voorkomen van uitroeiing veroorzaakt door illegale en niet-duurzame handel en jacht, en vergiftiging.