Het einde van de Sovjet-Unie

Teksten Beelden Audio Muziek Video

Voorwerp essay: Lewis Siegelbaum

De staatsgreep van augustus 1991, bedoeld om de verzwakking van de gecentraliseerde USSR een halt toe te roepen, bespoedigde ironisch genoeg de ontbinding van de Unie. Onafhankelijkheidsverklaringen door de samenstellende republieken, de afschaffing van alle instellingen van de Unie en de overdracht van hun activa aan de republieken, en de toenemende internationale aanvaarding van deze ontwikkelingen deden de weinige kracht die de Unie nog bezat, wegzinken. Terwijl Gorbatsjov wanhopig probeerde een formule te vinden om het centrifugale proces een halt toe te roepen, lieten zijn vroegere politieke bondgenoten, die de tekenen hadden gelezen, hem de een na de ander in de steek. En toch was het besluit om de Sovjet-Unie te vervangen door een Gemenebest van Onafhankelijke Staten niet onvermijdelijk. Dat besluit, genomen door de leiders van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland, lijkt haastig, zo niet willekeurig te zijn genomen.

Op 23 augustus 1991 kondigde Boris Eltsin, als president van de RSFSR, de schorsing af van de Russische Communistische Partij op grond van het feit dat deze haar steun had verleend aan de couppoging en anderszins de Sovjet- en Russische wetten had geschonden. Gorbatsjov, die na de staatsgreep in Moskou was teruggekeerd en had geprobeerd de partij van alle blaam te zuiveren en had aangekondigd dat hij zich zou blijven inspannen om de partij te hervormen, had weinig andere keus dan af te treden als Secretaris-Generaal van de gehele (Geheel-Unie) partij, hetgeen hij twee dagen later deed. In een poging om de verdere erosie van het centrale gezag tegen te gaan, haalde Gorbatsjov begin september een meerderheid in het Congres van Volksafgevaardigden over om dat orgaan te ontbinden ten gunste van een Staatsraad, die zou bestaan uit de leiders van de republiek en Gorbatsjov en tijdelijk zou optreden totdat een nieuwe tweekamerwetgevende macht zou kunnen worden gekozen. Afgezien van de goedkeuring van de onafhankelijkheid van de drie Baltische republieken, bereikte de Staatsraad niets en werd hij grotendeels genegeerd door de regeringen van de republieken. Eltsin, opgezwollen met nieuwe bevoegdheden verleend door het Russische parlement, versnelde ondertussen de overdracht van centrale instellingen aan het Russische gezag.

December bleek de maand te zijn waarin de fatale klappen voor de Sovjet-Unie werden uitgedeeld. Op 1 december keurden de kiezers in Oekraïne met een overweldigende meerderheid een referendum over onafhankelijkheid goed en kozen met een kleinere marge Leonid Kravtsjoek, een voormalige communistische partijbaas die nationalist was geworden, tot hun eerste president. Een week later, in een jachthuis in Belovezhskaia Pushcha, niet ver van de Witrussische hoofdstad Minsk, ondertekenden Eltsin, Kravchuk en de Witrussische leider, Stanislav Shushkevich, een verklaring waarbij de Sovjet-Unie werd beëindigd en vervangen door het Gemenebest van Onafhankelijke Staten. Gorbatsjov, die vooraf niet was geraadpleegd of op de hoogte gebracht, reageerde in het openbaar door zijn “verbazing” uit te spreken en er bij de parlementen van de republieken op aan te dringen het ontwerp-Verdrag inzake de Unie van Soevereine Staten, waaraan hij de maanden daarvoor onvermoeibaar had gewerkt, te bespreken. Op 21 december verklaarden de presidenten van alle andere republieken, met uitzondering van Georgië (dat reeds in een burgeroorlog verwikkeld was) en de drie Baltische staten, zich bereid tot het Gemenebest toe te treden. Tenslotte kondigde Gorbatsjov op 25 december zijn aanvaarding van de ontbinding van de Sovjet-Unie en zijn aftreden als president ervan aan.