Het afwerpen van de hel

Het afwerpen van de hel, afgebeeld in de Petites Heures de Jean de Berry, veertiende eeuws verlucht manuscript

Het afwerpen van de hel is een doctrine in de christelijke theologie, afgeleid van bijbelse exegese en gevonden in de Geloofsbelijdenis van de Apostelen en de Geloofsbelijdenis van Athanasius, die stelt dat Jezus afdaalde naar de hel voordat hij herrees om het dodenrijk te bezoeken en degenen te redden die vóór zijn aardse bediening kwamen. Op deze manier werd de smet van de erfzonde hersteld voor de doden, waardoor Jezus Satan kon verslaan en de deuren van de Hades voor eeuwig kon opengooien, zodat de zielen van de gelovigen konden opstijgen naar de hemel.

De leer van het “afslachten van de hel” was vooral populair onder leken, omdat het een concreet beeld van verlossing bood dat gemakkelijk kon worden gevat in religieuze iconografie (die vaak hun enige toegangspunt was tot dergelijke verhandelingen). Het verschafte ook een populair begrip van de verzoening (het proces van verlossing) in de vroege Kerk.

De leer heeft een tweeledig gebruik: ten eerste verwijst het naar het idee dat Christus afdaalde naar de hel, zoals uitgedrukt in de Geloofsbelijdenissen, en ten tweede omvat het de rijke traditie die zich in latere eeuwen ontwikkelde, waarin wordt beweerd dat hij triomfeerde over inferos, en de gevangenen van de hel bevrijdde, met name Adam en Eva, en de rechtvaardige mannen en vrouwen van wie de verhalen zijn opgetekend in de Septuagint. Deze middeleeuwse versies komen echter meer uit het Evangelie van Nicodemus.

In de moderne tijd is de doctrine van het afwerpen van de hel de meest controversiële zinsnede in de Geloofsbelijdenis van de apostel genoemd en is uit sommige moderne versies en vertalingen verwijderd.

Etymologie

De term, “Harrowing of Hell” is een Engelse weergave van de oorspronkelijke Griekse formulering gevonden in de Geloofsbelijdenis van de Apostelen (κατελθόντα εἰς τὰ κατώτατα, (“katelthonta eis ta katôtata”); Latijn, descendit ad inferos). Het Griekse τὰ κατώτατα (“het laagste”) en het Latijnse inferos (“zij die beneden zijn”) kunnen ook worden vertaald als “onderwereld”, “onderwereld”, of als “verblijfplaats van de doden”. Zo wordt deze uitdrukking soms vertaald als “afgedaald naar de doden”. Het eerste gebruik van het Engelse “harrowing” in deze context is in homilies van Aelfric, ca. 1000. Harrow is een bij-vorm van harry, een militaire term die betekent “roofzuchtige invallen of invallen maken.”

Bijbelse bronnen

“Jezus in Limbo” door Domenico Beccafumi

De leer wordt afgeleid uit de interpretaties van verschillende bijbelse passages:

• Handelingen 2:27 en 2:31 verklaren in feite dat Hades (“plaats van de doden”) de gekruisigde Christus niet kon bevatten.

• Voornamelijk twee passages uit 1 Petrus zijn gebruikt als basis voor de oude leer:

• 1 Petrus 3:19-20 zegt dat Jezus “heenging en een verkondiging deed aan de geesten in de gevangenis, die in vroegere tijden niet gehoorzaamden, toen God geduldig wachtte in de dagen van Noach…” (NRSV).

• 1 Petrus 4:6 zegt dat het evangelie “zelfs aan de doden is verkondigd…” (NRSV).

Andere verwijzingen in de Bijbel zijn door sommigen ook geïnterpreteerd als toespelingen op de ontzetting uit de hel, zoals:

• 2 Korintiërs 2:14, “Maar laten we God danken, die ons in Christus altijd voorgaat in een triomftocht, en door ons heen overal de geur verspreidt die voortkomt uit het kennen van Hem” (NRSV).

• Zacharia 9:11 verwijst naar gevangenen in een waterloze put. “Door het bloed van uw verbond heb ik ook u, uw gevangenen, uit de put gehaald, waarin geen water is. De verwijzing in de verzen naar gevangenen is voorgesteld als een weerspiegeling van Jahweh’s gevangenen van de vijand in Psalm 68:17-18: “Gods strijdwagens waren ontelbaar, duizenden op duizenden; van de Sinaï ging de Heer de heilige plaats binnen. U ging op naar zijn verheven hoogte; u nam gevangenen, ontving slaven als eerbetoon. Geen opstandeling kan leven in de tegenwoordigheid van God.”

• Isaja 24:21-22 verwijst ook naar geesten in de gevangenis, wat doet denken aan Petrus’ verslag van een bezoeking aan geesten in de gevangenis: “En het zal te dien dage geschieden, dat de Here het heir der hoogsten, die in den hoge zijn, en de koningen der aarde op de aarde zal straffen. En zij zullen verzameld worden, zoals gevangenen verzameld worden in de put, en zij zullen opgesloten worden in de gevangenis, en na vele dagen zullen zij bezocht worden.”

Eerdere opvattingen over het hiernamaals

Christus leidt de aartsvaders van de hel naar het paradijs, door Bartolomeo Bertejo, Spaans, ca 1480: Methusalem, Salomo en de koningin van Sheba, en Adam en Eva leiden de stoet van rechtvaardigen achter Christus.

De Hebreeuwse Bijbel bevestigt dat Job en andere rechtvaardigen naar Sheol gingen toen zij stierven, net als David en de andere psalmisten. Geen Hebreeuwse figuur daalde ooit af naar Sheol en keerde terug, hoewel een verschijning van de onlangs overleden Samuel kortstondig aan Saul verscheen toen hij door de heks van Endor werd ontboden. In delen van het Nieuwe Testament kan men lezen dat er onderscheid wordt gemaakt tussen Sheol, de gewone “plaats van de doden”, en Gehenna, het meer van eeuwig vuur waar de boze doden worden gepijnigd. In het Engels wordt dit onderscheid niet altijd gemaakt, en de twee bestemmingen kunnen beide met Hel worden aangeduid.

De hellenistische opvattingen over de heldhaftige afdaling naar de onderwereld en de geslaagde terugkeer volgen tradities die veel ouder zijn dan de mysteriegodsdiensten die in de tijd van Christus populair waren. Het Epos van Gilgamesj bevat een dergelijke scène, en hij komt ook voor in de Odyssee. Vergilius schreef het kort voor de geboorte van Jezus en nam het op in de Aeneis. Het weinige dat bekend is over de verering in mysteriegodsdiensten zoals de Eleusinische Mysteriën en het Mithraïsme, doet vermoeden dat een rituele dood en wedergeboorte van de ingewijde een belangrijk onderdeel vormde van hun liturgie. Ook dit heeft vroegere parallellen, in het bijzonder met de verering van Osiris. De oude preek over de afdaling van de Heer in de hel kan een afspiegeling zijn van deze tradities door te verwijzen naar de doop als een symbolische dood en wedergeboorte. (vgl. Kolossenzen 2:9-15) Of deze tradities van het Mithraïsme kunnen ontleend zijn aan vroegchristelijke preken.

Vroegchristelijke opvattingen

Een fresco uit ca.1315 waarop het afwerpen van de hel is afgebeeld in het parecclesion van de Chora kerk, Istanbul.

Het afwerpen van de hel werd onderwezen door de theologen van de vroege kerk: Melito van Sardis (gestorven rond 180); Tertullianus (Verhandeling over de ziel, 55), Hippolytus (Verhandeling over Christus en de antichrist), Origenes (Tegen Celsus, 2:43) en, later, Ambrosius (gestorven 397).

Het Evangelie van Matteüs verhaalt dat onmiddellijk na de dood van Christus de aarde beefde, het voorhangsel in de Tempel in tweeën werd gescheurd, en velen uit de dood opstonden en in Jeruzalem rondliepen om te getuigen. Volgens het apocriefe Evangelie van Nicodemus was de ontzetting uit de hel een voorafschaduwing van Christus’ opwekking van Lazarus uit de dood, voorafgaand aan zijn eigen kruisiging. De hymnen suggereren dat Johannes de Doper de weg voor Jezus in de hel bereidde door aan degenen die daar vastgehouden werden te profeteren dat Christus hen spoedig zou vrijlaten, net zoals hij de weg voor Jezus op aarde bereidde.

In de Handelingen van Pilatus – gewoonlijk opgenomen in het veelgelezen middeleeuwse Evangelie van Nicodemus – teksten die zijn opgebouwd rond een origineel dat mogelijk zo oud is als de derde eeuw v. Chr. met vele verbeteringen en geborduurde interpolaties, worden de hoofdstukken 17 tot 27 de Decensus Christi ad Inferos genoemd. Zij bevatten een dramatische dialoog tussen Hades en Satan, en de intrede van de Koning der Heerlijkheid, voorgesteld als vanuit Tartarus.

De rijkste, meest indirecte verslagen van de vernieling van de Hel zijn te vinden in de middeleeuwse dramatische literatuur, zoals de vier grote cycli van Engelse mysteriespelen, die er een aparte scène aan wijden, of in terloopse verwijzingen in Dante’s Inferno. Het onderwerp komt ook voor in de Cornish mystery plays en de York en Wakefield cycli. Deze middeleeuwse versies van het verhaal zijn niet afgeleid van de blote suggestie in de Brief die aan Petrus wordt toegeschreven, maar komen uit het Evangelie van Nicodemus.

Laterere interpretaties van de leer

Rooms Katholiek

De Catechismus van de Katholieke Kerk stelt: “Door de uitdrukking ‘Hij daalde af in de hel’ belijdt de Geloofsbelijdenis van de apostelen dat Jezus werkelijk is gestorven en door zijn dood voor ons de dood en de duivel heeft overwonnen ‘die de macht van de dood heeft’ (Hebr. 2,14). In zijn menselijke ziel, verenigd met zijn goddelijke persoon, daalde de dode Christus af naar het dodenrijk. Hij opende de poorten van de hemel voor de rechtvaardigen die Hem waren voorgegaan.”

De Catechismus legt uit dat het woord “hel” – in het Latijn: infernus, infernum, inferi; in het Grieks: ᾍδης (Hades); in het Hebreeuws: שאול (Sheol)- in de Schrift en in de Geloofsbelijdenis van de Apostelen wordt gebruikt om te verwijzen naar de verblijfplaats van alle doden, hetzij rechtvaardigen of bozen, tenzij of totdat zij tot de hemel worden toegelaten. Deze verblijfplaats van de doden is de “hel” waarin Christus volgens het Credo is afgedaald. Zijn dood bevrijdde de rechtvaardigen, die Hem waren voorgegaan, van uitsluiting uit de hemel: “Het zijn juist deze heilige zielen die in Abrahams boezem op hun Heiland wachtten, die Christus de Heer heeft verlost toen Hij in de hel neerdaalde”, aldus de Catechismus (633), die de woorden van de Romeinse Catechismus, 1,6,3, weergeeft. Zijn dood baatte de verdoemden niet.

Oosters-orthodox

Het afwerpen van de hel, een icoon van Dionisius, uit het Ferapontov-klooster.

De preek van Johannes Chrysostom gaat ook over het afwerpen van de hel, en wordt gewoonlijk gelezen als de belangrijkste preek tijdens Pascha, de Oosters-orthodoxe viering van Pasen. In het orthodoxe liturgische gebruik gaat de voornaamste “liturgische kleur” van paars op Goede Vrijdag naar wit op Stille Zaterdag, ter viering van de ontzetting uit de hel die dan plaatsvindt, en in afwachting van de op handen zijnde verrijzenis van Christus.

De traditionele Oosters-orthodoxe icoon, die ook de verrijzenis van Jezus voorstelt, toont Jezus staande op de gebroken en afgeplatte poorten van de hel (ook wel de Deuren des Doods genoemd, die zijn gevallen om het patroon van een kruis te vormen), terwijl hij de handen van Adam en Eva vasthoudt en hen uit de hel omhoog trekt, en omringd door verschillende rechtvaardige figuren uit het Oude Testament (Abraham, David, enz.); de onderkant van de icoon toont een afbeelding van de hel, met een afbeelding van Christus in zijn hand.); de onderkant van de icoon toont de hel als een plaats van duisternis en dood, vaak met verschillende botten verspreid, en een figuur nog steeds vastgebonden in kettingen die over het algemeen wordt geïdentificeerd als de Dood of de Duivel. In de orthodoxe iconografie is de ontzetting uit de hel over het algemeen gebruikelijker en prominenter aanwezig dan in de westerse traditie.

Protestant

Het historische mainstream protestantse standpunt is dat als Christus was afgedaald naar de hel (plaats van eeuwig lijden), hij Gods vloek zou hebben moeten dragen. Calvijns conclusie was dat “Christus’ nederdaling in de hel noodzakelijk was voor de christenen om te beseffen hoeveel onze redding de Zoon van God heeft gekost,” omdat Christus inderdaad de straf voor de zonden van de verlosten heeft ondergaan.

Latter-day Saints

In de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen is de woeling van de hel geen eenmalige gebeurtenis, maar een doorlopend proces.

In de literatuur

• In Dante’s Inferno wordt de woeling van de hel genoemd in Canto IV.
• De Middeleeuwse romance van Sir Orfeo is vaak gezien als het trekken van parallellen tussen het titulaire personage en Jezus’ bevrijding van zielen uit de hel.
• In de roman van Stephen Lawhead, Byzantium, wordt een jonge Ierse monnik gevraagd Jezus’ leven uit te leggen aan een groep Vikingen, die bijzonder onder de indruk zijn van Jezus’ “Helreið.”
• In I.L. Peretz’s korte verhaal “Neilah in Gehenna,” daalt een Joodse hazzan af naar de hel en gebruikt zijn unieke stem om berouw en bevrijding te bewerkstelligen van de zielen die daar gevangen zitten.

Notes

• MacCulloch, J.A. Harrowing of Hell: A Comparative Study of an Early Christian Doctrine. Ams Pr Inc, 1982. ISBN 978-0404184261
• Martin, Regis. Het lijden van de liefde: Christus’ Afdaling in de Hel van de Menselijke Hopeloosheid. Ignatius Press, 2007. ISBN 978-1586171056
• Pitstick, Alyssa Lyra. Licht in duisternis: Hans Urs von Balthasar en de katholieke leer van Christus’ nederdaling in de hel. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2007. ISBN 978-0802840394
• Turner, Alice K. The History of Hell. Harvest Books; 1e Harvest editie, 1995. ISBN 978-0156001373

Alle links opgehaald 3 augustus 2017.

• Catholic Encyclopedia: Harrowing of Hell.
• Encyclopedia Britannica: Harrowing of Hell.
• Evangelie van Nicodemus: De Afdaling van Christus in de Hel.
• De Afdaling van de Heer in de Hel.
• Russisch-orthodoxe iconografie van de Egging van de Hel.