Gijzelaar

De lange geschiedenis van politiek en militair gebruik wijst erop dat politieke autoriteiten of generaals wettelijk overeenkwamen een of gewoonlijk verscheidene gijzelaars over te dragen aan de andere partij, als waarborg voor de goede trouw bij het nakomen van verplichtingen. Deze verplichtingen zouden de vorm aannemen van de ondertekening van een vredesverdrag, in handen van de overwinnaar, of zelfs de uitwisseling van gijzelaars als wederzijdse waarborg in gevallen zoals een wapenstilstand. Grote mogendheden, zoals het oude Rome en de Britten die koloniale vazallen hadden, ontvingen vooral veel van dergelijke politieke gijzelaars, vaak nakomelingen van de elite, zelfs prinsen of prinsessen die over het algemeen werden behandeld volgens hun rang en op lange termijn subtiel werden gebruikt om een elitaire opvoeding te krijgen of mogelijk zelfs een religieuze bekering. Dit zou hen uiteindelijk cultureel beïnvloeden en de weg vrijmaken voor een vriendschappelijke politieke lijn als zij na hun vrijlating aan de macht zouden komen.

“Gislas” was een Oud Engels woord voor “gijzelaars”, wat bewijst dat de praktijk in Engeland gangbaar was lang voordat het woord “gijzelaar” werd bedacht.

Dit veroorzaakte het element gīsl = “gijzelaar” in veel oude Germaanse persoonsnamen, en dus ook in plaatsnamen die van persoonsnamen waren afgeleid, bijvoorbeeld Isleworth in West-Londen (VK) van Oud-Engels Gīslheres wyrð (= “omheining behorend tot Gīslhere”).

“Gijzelaars”, schilderij uit 1896 van Jean-Paul Laurens, Musée des Beaux-Arts, Lyon

De praktijk van het nemen van gijzelaars is zeer oud, en werd voortdurend gebruikt bij onderhandelingen met overwonnen naties, en in gevallen zoals overleveringen, wapenstilstanden en dergelijke, waarbij de twee oorlogvoerende partijen voor de juiste uitvoering afhankelijk waren van elkaars goede trouw. De Romeinen waren gewoon de zonen van onderdanige vorsten naar Rome te halen en hen daar op te voeden, om zo de blijvende loyaliteit van de overwonnen natie te verzekeren en tevens een mogelijke toekomstige heerser ideeën van de Romeinse beschaving bij te brengen. Deze praktijk was ook gebruikelijk in het keizerlijke Chinese tributaire systeem, vooral tussen de Han en Tang dynastieën.

De praktijk ging door tot in de vroege Middeleeuwen. De Ierse Hoge Koning Niall van de Negen Gijzelaars kreeg zijn bijnaam Noígiallach omdat hij, door negen kleine koningen te gijzelen, negen andere vorstendommen aan zijn macht had onderworpen.

Deze praktijk werd ook toegepast in de beginperiode van de Britse bezetting van India, en door Frankrijk in haar betrekkingen met de Arabische stammen in Noord-Afrika. De positie van een gijzelaar was die van een krijgsgevangene, die moest worden vastgehouden totdat de onderhandelingen of verdragsverplichtingen waren uitgevoerd, en die strafbaar was (in oude tijden), en zelfs dood, in geval van verraad of weigering om de gedane beloften na te komen.

De praktijk van het nemen van gijzelaars als zekerheid voor de uitvoering van een verdrag tussen beschaafde staten is nu verouderd. De laatste gelegenheid was bij het Verdrag van Aix-la-Chapelle (1748), dat een einde maakte aan de Oostenrijkse Successieoorlog, toen twee Britse edelen, Henry Bowes Howard, 11de graaf van Suffolk, en Charles, 9de baron Cathcart, naar Frankrijk werden gezonden als gijzelaars voor de teruggave van Cape Breton aan Frankrijk.

In Frankrijk werd na de revolutie van Prairial (18 juni 1799) de zogenaamde gijzelaarswet uitgevaardigd, om het hoofd te bieden aan de royalistische opstand in La Vendée. Familieleden van emigranten werden uit onrustige gebieden gehaald en gevangen gezet, en konden bij elke ontsnappingspoging worden geëxecuteerd. Op de moord op een republikein volgden inbeslagneming van hun bezittingen en deportatie uit Frankrijk, vier voor elke moord, met zware boetes voor het geheel van de gijzelaars. De wet leidde alleen maar tot een toename van de opstand. Napoleon had in 1796 soortgelijke maatregelen genomen tegen de opstand in Lombardije.

In latere tijden kan men zeggen dat de praktijk van officiële oorlogsgijzelaars beperkt bleef tot het verzekeren van de betaling van opgelegde bijdragen of vorderingen in een bezet gebied en de gehoorzaamheid aan voorschriften die het bezettingsleger nodig achtte uit te vaardigen; of als voorzorgsmaatregel om onrechtmatige oorlogshandelingen of geweldpleging te voorkomen door personen die geen deel uitmaakten van de erkende strijdkrachten van de vijand.

Duitse aankondiging van de executie van 100 Poolse gijzelaars als wraak voor de dood van 2 Duitsers in Warschau, bezet Polen, februari 1944

Tijdens de Frans-Pruisische oorlog van 1870, Tijdens de Frans-Pruisische oorlog van 1870 gijzelden de Duitsers vooraanstaande personen of ambtenaren uit steden of districten bij opvorderingen en bij het zoeken naar voedsel, en het was gebruikelijk dat de burgemeester en de adjunct van een stad die een opgelegde boete niet betaalde, in gijzeling werden genomen en vastgehouden tot het geld was betaald. Een ander geval van gijzeling in moderne oorlogsvoering is het onderwerp geweest van veel discussie. In 1870 vonden de Duitsers het nodig speciale maatregelen te nemen om een einde te maken aan treinbreuken door “francs-tireurs” – d.w.z. “partijen in bezet gebied die niet tot de erkende strijdkrachten van de vijand behoren”, hetgeen als een onwettige oorlogshandeling werd beschouwd. Prominente burgers werden op de locomotief van de trein geplaatst, zodat men zou begrijpen dat bij elk ongeluk, veroorzaakt door de vijandigheid van de inwoners, hun landgenoten als eersten het slachtoffer zouden zijn. De maatregel schijnt doeltreffend te zijn geweest. In 1900, tijdens de Tweede Boerenoorlog, nam Lord Roberts, bij een te Pretoria uitgevaardigde proclamatie (19 juni), het plan om een soortgelijke reden aan, doch kort daarop (29 juli) werd het opgegeven.

De Duitsers namen ook, tussen de overgave van een stad en de definitieve bezetting, gijzelaars als beveiliging tegen geweldsuitbarstingen van de inwoners.

De meeste schrijvers van het volkenrecht hebben deze methode om dergelijke vijandelijkheden te voorkomen als niet te rechtvaardigen beschouwd, op grond van het feit, dat de gegijzelden niet degenen zijn, die voor de daad verantwoordelijk zijn; dat, aangezien gijzelaars volgens het oorlogsgebruik strikt als krijgsgevangenen moeten worden behandeld, een dergelijke blootstelling aan gevaar een schending van de rechten van een oorlogvoerende partij is; en als nutteloos, want de loutere tijdelijke verwijdering van belangrijke burgers tot het einde van een oorlog kan geen afschrikkend effect hebben, tenzij hun loutere verwijdering de strijders de personen ontneemt die noodzakelijk zijn voor de voortzetting van de beoogde daden. Anderzijds is aangevoerd dat de daden waarvan men de voorkoming beoogt, geen rechtmatige daden van de strijdkrachten van de vijand zijn, maar onrechtmatige daden van particulieren, die, indien zij worden betrapt, volkomen rechtmatig kunnen worden gestraft, en dat een preventieve voorzorgsmaatregel redelijker is dan represailles. Er zij evenwel op gewezen dat de gijzelaars het slachtoffer zouden worden indien de beoogde handelingen zouden worden verricht door de bevoegde oorlogstroepen van de vijand.

Een Britse gepantserde treinwagon achter een treinwagon waarop twee Arabische gijzelaars zitten, Mandaat Palestina, 1936

Belgische soldaat poseert voor dode gijzelaars, november 1964 in Stanleyville, Congo. Belgische parachutisten bevrijdden meer dan 1800 Europese gijzelaars die door Congolese rebellen werden vastgehouden tijdens de Congocrisis.

Artikel 50 van het Verdrag van Den Haag inzake oorlogvoering te land van 1907 bepaalt dat: “Geen algemene straf, geldelijk of anderszins, kan worden opgelegd aan de bevolking wegens de daden van individuen waarvoor zij niet geacht kan worden collectief verantwoordelijk te zijn.” Het reglement zinspeelt echter niet op de praktijk van gijzeling.

In mei 1871, aan het einde van de Parijse Commune, vond het bloedbad van de zogenaamde gijzelaars plaats. Strikt genomen waren zij geen gijzelaars, want zij waren niet overgedragen of in beslag genomen als waarborg voor de uitvoering van een verbintenis of als preventieve maatregel, maar louter als vergelding voor de dood van hun leiders E. V. Duval en Gustave Flourens. Het was een daad van maniakale wanhoop, na de nederlaag bij Mont Valrien op 4 april en de intocht van het leger in Parijs op 21 mei. Onder de vele slachtoffers die in groepen werden neergeschoten waren de meest opvallende Georges Darboy, aartsbisschop van Parijs, de Abbé Deguery, curé van de Madeleine, en de voorzitter van het Hof van Cassatie, Louis Bernard Bonjean.