Gekkota

De Gekkotis een monofyletische clade die de bekende gekko’s omvat, alsook de pygopodiden – een groep hagedissen zonder ledematen die gewoonlijk Australasische legloze hagedissen worden genoemd. Om meer te weten te komen over hun plaats in de fylogenie van de squamata, gelieve terug te keren naar de hoofdpagina Squamata.

Diversiteit en lagere taxonomie
Traditioneel (b.v. Estes et al. 1988), zijn de gekko’s en de pygopodiden onderverdeeld in twee verschillende families, als volgt:

• Familie Gekkonidae (gekko’s)- bestaande uit ongeveer 1180 soorten gekko’s, verdeeld over vijf subfamilies.
  • Subfamilie Gekkoninae – bestaande uit 75 genera.
  • Subfamilie Teratoscincinae – bestaande uit één geslacht, Teratoscincus.
  • Subfamilie Diplodactylinae – bestaande uit 18 geslachten.
  • Subfamilie Eublepharinae – bestaande uit 5 geslachten.
  • Subfamilie Aeluroscalabotinae – met één geslacht, Aeluroscalabotes.
• Familie Pygopodidae – 39 soorten pygopodiden, verdeeld over zeven geslachten in twee onderfamilies.
  • Subfamilie Pygopodinae – bestaande uit 23 soorten verdeeld over 3 genera.
  • Subfamilie Lialisinae -Bevat 16 soorten in 4 geslachten.

Deze dichotomie van de Pygopodidae en de Gekkonidae stelt de monofylie van de twee groepen voor, en Gekkota werd daarom gedefinieerd als omvattende de laatste gemeenschappelijke voorouder van deze twee families, plus al zijn nakomelingen. Zowel morfologische (b.v. Kluge 1987) als moleculaire (b.v. Saint et al. 1998) fylogenetische studies hebben echter aangetoond dat Pygopodidae genesteld is binnen Gekkonidae, nauwer verwant aan de diplodactylijnen (subfamilie Diplodactylinae) dan aan andere gekkotanen. Onder deze omstandigheden wordt de term Gekkonidae overbodig, want als Pygopodidae wordt uitgesloten van de definitie, dan is Gekkonidae parafyletisch, en als Pygopodidae wordt opgenomen, dan wordt Gekkonidae gelijkwaardig aan de hogere Gekkota (met inbegrip van gekko’s en pygopodids).

Desalniettemin zijn de relaties tussen de Gekkotidae onderling nog niet volledig opgelost, en niet alle onderzoekers zijn het eens met een geneste positie voor de Pygopodidae. Meer recent heeft een moleculaire studie uitgevoerd door Jonniaux & Kumazawa (2008) voorgesteld dat de subfamilies Eublepharinae en Aeluroscalabotinae een afzonderlijke familie vormen, Eublepharidae, die zuster is van Gekonidae (die de drie overblijvende traditionele gekkonidae geslachten bevat), en op haar beurt is deze clade zuster van Pygopodidae. Deze moleculair-gebaseerde groepering is interessant omdat zij bepaalde morfologische verschillen tussen deze groepen bevestigt (zie Beschrijvingen hieronder).

Beschrijving

Het is nuttig om het uiterlijk en de morfologie van gekko’s en pygopodiden afzonderlijk te beschrijven, aangezien zij duidelijk verschillend zijn. Bedenk echter dat het mogelijk is dat de pygopodiden binnen de gekko’s zijn geëvolueerd. Als dit het geval is, dan zijn de pygopodiden in feite zelf gekko’s, en hebben zij in tweede instantie misschien veel gekkotekenmerken verloren ten gunste van de specialisatie voor een gravende levenswijze. Bijgevolg verwijst de term “gekko” hieronder naar een informele (d.w.z, niet-fylogenetische) groepering, d.w.z. “elke niet-pygopodide gekkotan”.

Gekko’s zijn een bekende groep van vaak opvallend gekleurde kleine tot middelgrote hagedissen, variërend van 30 mm (Sphaerodactylus ariasae) tot 350 mm (e.b.v. Rhacodactylus leachianus, Gekko gekko), met een staart die qua lengte overeenkomt met de snuit-ventlengte (s-v; afstand tussen de snuit en de cloacale opening, of ventilatiegat, aan de basis van de staart). De meeste zijn nachtdieren (deze soorten hebben verticaal gespleten pupillen), maar sommige geslachten zijn dagdieren (met afgeronde pupillen, b.v. Phelsuma), en enkele vertonen zelfs zowel nachtelijke als nachtelijke activiteit. De meeste zijn insecteneters, maar sommige lusten kleine reptielen, en van sommige grotere soorten is bekend dat ze kleine knaagdieren verorberen. Ze zijn eierleggend, met uitzondering van de leden van de volgende drie levendbarende genera: Hoplodactylus, Naultinus en Rhacodactylus.

Geckoes kunnen worden onderverdeeld in twee hoofdvormen: die met beweegbare oogleden (de eublepharines & aeleuroscalabotines, overeenkomend met de potentiële familie Eublepharidae, zoals hierboven), en die met vaste oogleden (degekkonines, teratoscincines, en diplodactylines, overeenkomend met de overblijvende leden van de traditionele familie Gekkonidae). Binnen deze laatste groep is er een verdere verdeling op basis van de aan- (boombewonende soorten) of afwezigheid (gewoonlijk terrestrische soorten) van klevende teenzolen – een specialisatie voor de voortbeweging in boomgebieden.Deze zoolkussentjes bestaan uit een reeks overlappende schubben aan de basis van de tenen, die miljoenen microscopisch kleine haartjes bevatten (setae genaamd), die zich elk vertakken in honderden puntjes van 200 nm breed (spatulae genaamd). Deze microstructuur werkt als een uiterst sterke kleefstof (elke haar kan 200 µN kracht weerstaan), waardoor deze gekko’s op gladde verticale oppervlakken kunnen lopen, en zelfs ondersteboven. In feite zijn deze haren zo kleverig dat een gekko aan een plafond kan hangen met slechts een enkele teen, en een enkele haar (seta) kan eenant optillen!

Pygopodiden zijn een kleine groep van middelgrote (7-25 cm s-v) hagedissen zonder ledematen, die zich voornamelijk voeden met insecten en somelizards. Zij zijn slank en langgerekt, zonder sporen van een borstskelet. De bekkengordel is echter nog ten dele aanwezig en de achterpoten bestaan nog als rudimentaire geschubde flappen. De meerderheid van de pygopodiden zijn dagdieren, maar Paradelma orientalis, evenals de ondersoorten van Pygopus nigriceps zijn nachtdieren.Zoals de meeste gekko’s zijn ze eierleggend.

Distributie en habitat

Gekko’s komen wereldwijd voor, en zijn het meest gespecioseerd in de tropen, subtropen, en woestijnen. Ze zijn ofwel land- of boombewonend.

Pygopodiden komen voor in Australië, en Lialis ook in Indonesië. Twee geslachten, Aprasia en Ophidiocephalus, graven zich in, maar de meerderheid leeft in gras en strooisel.

Conservation Status (IUCN)

Geckoes – Van de 91 soorten gekkos die in de Rode Lijst van de IUCN zijn opgenomen, is de meerderheid (52 soorten) beoordeeld als Least Concern (LC). Twee soorten (Lepidoblepharis montecanoensis en Phelsuma antanosy) zijn ernstig bedreigd (CR), vier soorten zijn bedreigd (EN), tien zijn kwetsbaar (VU), en elf zijn bijna bedreigd (NT). De rest (10 soorten) heeft gebrek aan gegevens (DD).

Pygopodiden – de staat van instandhouding van zeven pygopodidensoorten is beoordeeld door de IUCN. Op één na zijn alle soorten Kwetsbaar (VU), en de andere soort is Bijna Bedreigd (NT).