Festina lente

De spreuk, in het Grieks en Latijn, met het anker en de dolfijn, behorend tot de zeven emblemen van de universiteit van Salamanca.

De Romeinse geschiedschrijver Suetonius vertelt in De vita Caesarum dat Augustus onbezonnenheid in een militaire bevelhebber betreurde, aldus “σπεῦδε βραδέως” een van zijn favoriete uitspraken was:

Nihil autem minus perfecto duci quam festinationem temeritatemque convenire arbitrabatur. Crebro itaque illa iactabat: σπεῦδε βραδέως; ἀσφαλὴς γάρ ἐστ᾽ ἀμείνων ἢ θρασὺς στρατηλάτης; et: “sat celeriter fieri quidquid fiat satis bene.” (Hij vond niets minder passend in een goed opgeleide leider dan haast en onbezonnenheid, en zijn favoriete uitspraken waren dan ook: “Haast u langzaam”; “Beter een veilige bevelhebber dan een stoutmoedige”; en “Dat wat goed gedaan is, is snel genoeg gedaan.”)

Zekere gouden munten die voor Augustus geslagen werden, droegen afbeeldingen van een krab en een vlinder om te proberen een embleem voor het gezegde te vormen. Andere afbeeldingen zijn een haas in een slakkenhuis, een kameleon met een vis, een diamanten ring met gebladerte, en misschien wel de meest herkenbare, een dolfijn die om een anker zit. Cosimo I de’ Medici, Groothertog van Toscane nam festina lente als zijn motto en illustreerde het met een schildpad met zeil op de rug.

De Renaissance drukker Aldus Manutius nam het symbool van de dolfijn en het anker over als zijn drukkersmerk. Erasmus (wiens boeken door Manutius werden uitgegeven) nam de uitdrukking op in zijn Adagia en gebruikte het om zijn drukker te complimenteren: “Aldus, die zich langzaam haast, heeft evenveel goud als reputatie verworven, en verdient beide rijkelijk.” Manutius liet Erasmus een Romeinse zilveren munt zien, hem geschonken door kardinaal Bembo, met op de keerzijde het dolfijn-en-anker symbool.

Het adagium was populair in de Renaissance en Shakespeare zinspeelde er herhaaldelijk op. In Love’s Labour’s Lost kopieerde hij de krab- en vlinderbeeldspraak met de personages Moth en Armado.

De Franse dichter en criticus Nicolas Boileau paste in zijn Art poétique (De kunst van de poëzie) (1674) het adagium specifiek toe op het werk van de schrijver, die hij met deze woorden adviseerde:

Hâtez-vous lentement, et sans perdre courage,
Vingt fois sur le métier remettez votre ouvrage,
Polissez-le sans cesse, et le repolissez,
Ajoutez quelquefois, et souvent effacez.
(Haast u langzaam, zonder de moed te verliezen;
Twintig maal maakt u uw werk opnieuw;
Polijst en polijst eindeloos opnieuw,
En voeg soms toe, maar haal vaak weg)

Jean de la Fontaine verwees naar dit motto in zijn beroemde fabel “De haas en de schildpad” (Fabels, 1668-94), waarin hij schrijft dat de schildpad “met een voorzichtige wijsheid langzaam voortschrijdt”.

De Onslow familie van Shropshire heeft het adagium als motto, een woordspeling op de familienaam: “on-slow”.

Het adagium was een favoriet van de invloedrijke rechter, Sir Matthew Hale,

Sir Matthew Hale was van nature een snel man; maar, door veel oefening op zichzelf, bedwong hij dat zodanig, dat hij nooit plotseling tot een conclusie zou komen met betrekking tot een zaak van belang. Festina Lente was zijn geliefde motto, dat hij liet graveren op het hoofd van zijn staf, en hij heeft vaak horen zeggen dat hij veel geestige mannen grote fouten heeft zien maken, omdat ze zichzelf niet de tijd gaven om na te denken…

– Bisschop Burnet, The Life and Death of Sir Matthew Hale