Esus: de derde god

Toen de Romeinse dichter Lucan de wreedheid van de Gallische godsdienst wilde aantonen, gebruikte hij de bloeddorstige cultussen van drie Gallische goden om zijn punt te maken: Taranis, Toutatis en Esus. Terwijl de eerste twee gevestigde culten hadden in Gallië en Brittannië, is Esus meer ongrijpbaar.

Houtsnijdersgod?

Er zijn twee afbeeldingen van Esus bekend, en ze lijken opvallend veel op elkaar. De bekendste is die uit Parijs, een paneel op een stenen zuil, gewijd door de plaatselijke schippers, vermoedelijk een gilde. Het paneel is gegraveerd met de naam “Esus” en toont hem terwijl hij takken van een boom afsnijdt, mogelijk een wilg. Geen van de andere goden die Lucan noemt, komt op de zuil voor, hoewel Volcanos, Jupiter en de Keltische Tarvos Trigaranos (stier met drie kraanvogels) tot de andere vereerde goden behoren.

Het Esus-paneel van de Pilier des Nautes, Parijs. Wikimedia.

De andere afbeelding van Esus komt uit Trier, in Duitsland. Het behoudt de beeldspraak van de houthakker, en voegt een stierenkop en drie kraanvogels toe, vermoedelijk een verwijzing naar Tarvos Trigaranos. De andere kant van de steen toont Mercurius en een godin, waarschijnlijk Rosmerta. (Zij kunnen ook voorkomen op het Parijse monument: Mercurius kan worden geïdentificeerd aan de hand van zijn attributen, maar de godin bij hem is helaas meer generiek.)

Het bijschrift bij de foto hieronder komt uit het Rheinisches Museum, vertaald:

De heilige steen is een van de belangrijkste monumenten uit de Gallo-Romeinse religieuze geschiedenis. Op de voorzijde staat de Romeinse god Mercurius afgebeeld met een metgezel, waarschijnlijk de Gallische moedergodin Rosmerta. Aan de rechterzijde is de Gallische god Esus afgebeeld. Hij schijnt een beschermende functie te hebben gehad. De inscriptie op de voorzijde luidt: I] ndus Mediom (atricus) Mercurio v (otum) s (olvit) l (ibens) merito) Indus, de mediatrist, heeft zijn geloften aan Mercurius met genoegen vervuld.

Vermoedelijk was er een verhaal verbonden aan het beeld van de god die hout snijdt, of hij nu materiaal zocht voor de scheepsbouw, of iets meer metafysisch (Miranda Green suggereert dat hij de Boom des Levens aan het omhakken is).

Twee mogelijke parallellen zijn het verhaal van Indra die Trisiras doodt en het leven van Cúchulainn. De Vedische dondergod doodde Trisiras nadat hij te machtig was geworden, maar hij had een houthakker nodig om de drie hoofden van zijn tegenstander af te hakken. Uit elke nek vloog een vogel toen de hoofden werden afgehakt.

In het Ierse epos de Táin waarschuwen drie vogels de grote stier van Cooley dat Cúchulainn er aan komt, en hij hakt de bomen om om de opmars van het leger van koningin Medb tegen te houden. (Het lijkt een beetje vergezocht, aangezien dit twee afzonderlijke gebeurtenissen zijn, en het omhakken van de bomen nauwelijks een belangrijk deel uitmaakt van het verhaal van Cúchulainn. Ook verscheen de Morrigan in de vorm van een kraai, niet als een reiger.)

Esus, Hesus, Aisus

Je zou hopen dat de naam Esus ons misschien zou kunnen helpen met een aanwijzing voor zijn functie. Taranis moet immers een donder-god zijn, terwijl Toutatis duidelijk de beschermer van de stam is. De meest populaire interpretatie helpt ons echter niet veel verder. Puhvel en Duval suggereren “heer” of “meester”, waarbij zij het Latijnse erus, meester, aanhalen als parallel. Net als Toutatis zou het zowel een naam als een titel kunnen zijn. (De Noorse naam Freyr heeft een soortgelijke betekenis, en is dubbelzinnig.)

De andere mogelijkheid is niet veel nuttiger – Vendryes theorie dat het komt van IE *esu, goed. Verder suggereren Le Roux en Guyonvarc’h dat esus misschien gewoon een titel is van de Dagda’s (bekend als de Goede God), zoals optimus voor jupiter.

Terwijl de Parijse inscriptie de god Esus noemt, verwijst de Romeinse dichter Lucan naar hem als Hesus in zijn verzen over Gallische goden:

En zij die pacificeren met bloed vervloekt
Savage Teutates, Hesus’ afschuwelijke heiligdommen,
En Taranis’ altaren, wreed als waren die
geliefd door Diana, godin van het noorden;
Al deze rusten nu in vrede.
(Lucan, De Bello Civilo I: 498-501)

Het is echter mogelijk dat de Gallische schrijver Marcellus van Bordeaux Esus heeft genoemd in zijn medische verhandeling, Het Boek der Geneesmiddelen. Hoewel hij in het Latijn schreef, nam hij in het Gallisch een amulet voor keelkwalen op, waarin hij Aisus aanriep. Als we rekening houden met mondelinge overdracht, zijn de namen niet zo verschillend. De spreuk luidt:

Xi exu crion, exu criglion, Aisus, scri-su mio velor exu gricon, exu grilau.

Rub uit de keel, uit de slokdarm, Aisus, verwijdert gij zelf het kwaad uit de keel, uit de kloof.
(Moet: 197)

Persoonsnamen waren onder meer Esus, meestal zijn kracht of aanwezigheid aanroepend: Esumagius (“hij die zo machtig is als Esus”), Esugenus (“zoon van Esus”), en Esunertus (“hij die de kracht van Esus heeft”). De laatste komt voor op een altaar gewijd aan Mercurius in Duitsland. De Esuvii van Normandië en de Esubiani (Vesubiani) mogelijk uit het zuidwesten van Frankrijk, zijn mogelijk naar hem genoemd. (Ency. Rel. V: 167) Als de Essuvi zijn volgelingen waren, is het wellicht hun cultus die op het Parijse monument is vastgelegd.

Model van de schipperspijler.Op de onderste rij ziet u Mercurius en zijn metgezel. Wikimedia.

Mercurius of Mars?

De Berne Scholia, een commentaar op het epische gedicht van Lucan, en twee andere glossen op Lucan, geven alle latere interpretaties weer van de goden Esus, Taranis en Toutatis. Ik citeerde de Berne Scholia in mijn bericht over Toutatis, maar in het kort vergelijkt deze Esus met Mars en Toutatis met Mercurius. De andere commentaren keren dit echter om. Het Keulse Manuscript en een andere reeks annotaties zijn het er beide over eens dat Esus Mercurius is, terwijl Toutatis Mars is.

Het lijkt intuïtief juist dat de stam beschermer Toutatis geassocieerd zou worden met Mars. Of Esus werkelijk vergelijkbaar was met Mercurius is een open vraag. Beide goden zijn afgebeeld op het Trier altaar, misschien het religieuze equivalent van een billingsteken? Julius Caesar merkte op dat Mercurius de belangrijkste Gallische god was, hoewel dat niet strookt met de relatieve onbekendheid van Esus. (Caesar gaf de god natuurlijk een Latijnse naam.)

Jan de Vries en Jaan Puhvel gaan beiden verder met de Esus/Mercurius vergelijking en zien een sterke gelijkenis tussen Esus en Odin. De Berne Scholia zegt dat de slachtoffers van Esus in bomen werden opgehangen, net zoals Odin zelf in een boom hing, en opknoping is een terugkerend element in zijn mythen. De Germanen zagen zeker parallellen tussen Mercurius en Odin, beide reizende, slimme goden.

Opgehangen wilgen, twee jaar nadat ze zijn omgehakt. Wikimedia.

De Boom des Levens?

Kijk je nog eens naar de beeldspraak van Esus, dan valt op hoeveel te maken heeft met moerasland. De reigers of zilverreigers die op de rug van de stier zitten, leven waar land en water elkaar ontmoeten, net als de wilgenboom die Esus aan het omzagen is (of snoeien – een andere interpretatie!). Wilgen worden al sinds de middeleeuwen geknot (op gezette tijden hard terugsnoeien om de takken te oogsten) en hun regeneratievermogen, alsmede hun vermogen om te wortelen wanneer ze als palen of omheiningen worden gebruikt, is altijd indrukwekkend geweest. Het is niet moeilijk zich Esus voor te stellen als een godheid van het cyclische leven, gesymboliseerd door water en de bladverliezende boom die zichzelf overal waar hij vastzit vastwortelt. (Miranda Green lijkt deze theorie aan te hangen.)

Het enige teleurstellende aan Esus is echter dat hij, vergeleken met Taranis en Toutatis, geen goed geattesteerde godheid is. Er zijn geen andere altaren voor hem, geen ringen met zijn naam erin gegraveerd, geen andere kunst met zijn beeltenis. Lucan, die in Rome schreef, kan ze bedoeld hebben als een Gallische versie van Jupiter, Mars en Quirinus,1 misschien met Esus als een eveneens duistere derde god.

1. Hoewel er opnieuw onenigheid is over welke god bij welke past. Jupiter en Taranis zijn een voor de hand liggend paar, terwijl Toutatis lijkt overeen te komen met Mars, zodat Esus als Quirinus overblijft. Maar Puhvel en sommige andere geleerden koppelen Toutatis en Quirinus, als goden van het volk, waardoor Esus Mars wordt.

Referenties en links:

n.a. 1897: “Archaeological News,” American Journal of Archaeology 1 (4/5): 374-5. (JSTOR)
Duval, Paul Marie 1989: “Teutates, Esus, Taranis,” in Travaux sur la Gaule (1946-1986): École Française de Rome: 275-287. (Persée)
Green, Miranda 1997: Dictonary of Celtic Myth and Legend, Thames and Hudson.
Must, Gustav 1960: “Een Gallische Incantatie in Marcellus van Bordeaux”, Taal 36/2/1 (apr-jun 1960): 193-7. (JSTOR)
Puhvel, Jaan 1987: Comparative Mythology, The John Hopkins University Press.

Chronarchy.com on Esus (Dit is bijna een one-stop shop over Esus)
Esus – door de Romeinen beschreven als een Barbaarse Keltische God
Mary Jones over Esus
Arbre Celtique (in het Frans)
Au dieu Mercure (in het Frans)

Voor de afbeelding bovenaan, klik hier.