Enheduanna – Dichteres, Priesteres, Keizerrijkbouwster

Enheduanna (2285-2250 v.Chr.) is ’s werelds eerste schrijfster en was de dochter (letterlijk of figuurlijk) van de grote keizer-bouwer Sargon van Akkad (2334-2279 v.Chr.). Haar naam wordt vertaald uit het Akkadisch als ‘hogepriesteres van An’, de god van de hemel of hemel, hoewel de naam ‘An’ ook kan verwijzen naar de maangod Nanna (ook bekend als Su’en/Sin) zoals in de vertaling, ‘An-priesteres, vrouw van de god Nanna’ of naar de koningin van de hemel, Inanna, een godin die Enheduanna hielp ‘scheppen’. Al deze vertalingen zijn verschillende mogelijkheden in die zin dat het samenvoegen van de goden van verschillende culturen misschien wel Enheduanna’s grootste talent was. Volgens de geleerde Paul Kriwaczek:

Hoewel de taal van Sargons hof in het noordelijke deel van de alluviale vlakte Semitisch was, en zijn dochter zeker een Semitische geboortenaam zou hebben gehad, nam zij bij haar verhuizing naar Ur, het hart van de Sumerische cultuur, een Sumerische officiële titel aan: Enheduanna – `En’ (hoofdpriester of priesteres); `hedu’ (ornament); `Ana’ (van de hemel). (120)

Zij is het meest bekend om haar werken, Inninsagurra, Ninmesarra, en Inninmehusa, alle drie hymnen aan de godin Inanna die, volgens de Enheduanna-geleerde Betty de Shong Meador, “effectief een nieuwe heirarchie van de goden definieerden (51). Deze hymnen, vertaald als `De Groot Hartige Meesteres’, `De Verheffing van Inanna’ en `Godin van de Gevreesde Machten’, gaven aan de mensen van Sargons rijk een persoonlijke en betekenisvolle visie op de goden die hun leven stuurden.

Early Life and Rise to Power

Niets is bekend van Enheduanna’s leven vóór haar benoeming tot hoofdpriesteres van het tempelcomplex te Ur. Onder andere Jeremy Black vraagt zich zelfs af of de hymnen die aan haar worden toegeschreven wel haar werk zijn of dat van een schrijver die onder haar werkte en in haar naam schreef. Het is ook onduidelijk of zij Sargon’s biologische dochter was of dat de verwijzingen naar haar relatie met Sargon figuurlijk moeten worden opgevat. Zij kan zijn “dochter” zijn geweest in de zin van een vertrouwd en toegewijd lid van Sargons uitgebreide “familie” van bureaucraten die hielpen zijn rijk in stand te houden.

Sargon van Akkad (ook bekend als Sargon de Grote) regeerde zesenvijftig jaar over het Akkadische Rijk, dat hij stichtte en bijeenhield door middel van militaire macht en bekwame diplomatie. Een van zijn vele slimme diplomatieke beslissingen was zijn poging om de Soemerische goden van het volk dat hij had veroverd te vereenzelvigen met zijn eigen Akkadische goden, die van de veroveraar. Sargon begreep de kracht van religie om te verenigen of te verdelen en benoemde alleen zeer betrouwbare medewerkers en familieleden op de belangrijkste posities in de Soemerische tempels, waar zij vervolgens zachtjes invloed konden uitoefenen op degenen die er aanbaden.

De meest succesvolle van deze religieuze benoemingen was Enheduanna, die door haar hymnen en poëzie de verschillende goden van de verschillende culturen zo sterk met elkaar wist te vereenzelvigen dat de zachtere en meer plaatselijke Soemerische godin Inanna vereenzelvigd werd met de veel gewelddadiger, vluchtiger en universeler Akkadische godin Ishtar, de Koningin van de Hemel.

Enheduanna en Innana

Inanna was oorspronkelijk een plaatselijke Soemerische godheid die werd geassocieerd met vruchtbaarheid en vegetatie en die later werd verheven tot de positie van Koningin van de Hemel. In het Soemerische gedicht De Afdaling van Innana, waarvan sommigen beweren dat Enheduanna een hand had in de vertaling, daalt de Soemerische godin af van de hemel naar de onderwereld om haar pasgetrouwde zuster Ereshkigal te bezoeken.

Een belangrijk, en vaak over het hoofd gezien, aspect van dit werk is dat het afhankelijk is van de kennis die het publiek heeft van een episode uit Het Epos van Gilgamesj, waarin Ishtar indirect de dood veroorzaakt van Gugalanna – de Stier van de Hemel – die de echtgenoot was van Ereshkigal. Als men dat verhaal kent, dan is Inanna’s slechte ontvangst aan het hof van Eresjkigal volkomen logisch. Het zou ook in overeenstemming zijn met Enheduanna’s agenda om diverse culturele en religieuze overtuigingen te versmelten door de legende van Ishtar’s woede over de afwijzing door Gilgamesj te gebruiken in het achtergrondverhaal van het gedicht. De bewering dat zij het gedicht vertaalde is echter geheel speculatief – de overgebleven versies van De Afdaling van Inanna stammen allemaal van eeuwen na Enheduanna’s leven – maar de identificatie van Inanna met Ishtar wijst op een dichteres die verschillende religieuze visies trachtte te verenigen.

Dat het gedicht Inanna voorstelt als Ishtar, Koningin van de Hemel, in plaats van een gelokaliseerde godheid, onthult de onderliggende verschuiving in belang van Inanna vóór Enheduanna naar Inanna nadat haar priesteres het begrip van deze godheid had beïnvloed. Ook al vertaalde zij het gedicht niet, haar eigen poëtische werken beïnvloedden latere vertalers. Inanna en Ishtar waren zo nauw met elkaar verweven dat het gedicht bekend stond als De Afdaling van Ishtar tot in de 20e eeuw, toen archeologische vondsten de werken aan het licht brachten waarin de Soemerische godin Inanna werd geprezen.

Empire Builder

Of Enheduanna werkelijk De Afdaling van Inanna vertaalde is onbelangrijk, omdat haar werk in het vormen van het begrip van de godin (en, bij uitbreiding, de andere goden) van invloed zou zijn geweest op wie dan ook die het Soemerische verhaal van Inanna in het Akkadisch bracht. Op deze manier versmolt Sargon de cultuur van de overwonnenen met de zijne, en schiep uit de twee een sterk, verenigd rijk.

Volgens historicus D. Brendan Nagle, “Zo succesvol was Enheduanna in het gladstrijken van de verschillen tussen noord en zuid dat de koning van Soemer zijn dochter bleef aanstellen als hogepriesteres van Ur en Uruk lang nadat Sargon’s dynastie was verdwenen” ( 9). Paul Kriwaczek geeft ook commentaar op Enheduanna’s succesvolle optreden als hogepriesteres wanneer hij schrijft:

Zij nam haar intrek in de Giparu te Ur, een uitgebreid en labyrintisch religieus complex, dat tempel, vertrekken voor de geestelijken, eet- en keukenruimten en badkamers omvatte, alsmede een begraafplaats waar En-priesteressen werden begraven. Volgens documenten werden er nog steeds offers gebracht aan deze dode priesteressen. Dat een van de meest opvallende artefacten, een fysiek bewijs van het bestaan van Enheduanna, werd gevonden in een laag die vele eeuwen na haar leven kan worden gedateerd, maakt het waarschijnlijk dat juist zij werd herdacht en geëerd lang na de val van de dynastie die haar had aangesteld om de tempel te beheren. (120)

Enheduanna’s belang wordt in de moderne tijd steeds meer gewaardeerd vanwege de rijkdom en schoonheid van haar poëzie, waarin vaak gebruik wordt gemaakt van seksuele beeldspraak als middel om liefde en toewijding tot uitdrukking te brengen. Kriwaczek merkt op:

Haar composities, hoewel pas in de moderne tijd herontdekt, bleven modellen van petitionair gebed voor . Via de Babyloniërs beïnvloedden en inspireerden ze de gebeden en psalmen van de Hebreeuwse Bijbel en de Homerische hymnen van Griekenland. (121)

Deze latere werken (met name de psalmen) zijn echter veel meer onderdrukt wat betreft seksualiteit, die veel vrijer werd besproken en afgebeeld in de Mesopotamische kunst en literatuur. Tegelijkertijd deinst Enheduanna er niet voor terug om de ontzagwekkende macht en kracht van haar godin te tonen, die geen ongehoorzaamheid, ondankbaarheid of rebellie duldt. In haar gedicht, De verheffing van Inanna, maakt Enheduanna duidelijk wat het lot zal zijn van hen die de godin onwelgevallig zijn:

Laat het bekend zijn dat u verheven bent als de hemelen!

Laat het bekend zijn dat u breed bent als de aarde!

Laat het bekend zijn dat u de opstandige landen vernietigt!

Verwijder advertenties

Advertentie

Laat het bekend zijn dat u brult tegen de vreemde landen!

Laat het bekend zijn dat u hoofden vermorzelt!

Laat het bekend zijn dat u lijken verslindt als een hond!

Laat het bekend zijn dat uw blik verschrikkelijk is! (regels 123-129)

Inanna’s zachte, verzorgende aspecten worden zo in evenwicht gebracht met haar oorlogszuchtige, wraakzuchtige eigenschappen en zij die zouden overwegen in opstand te komen tegen Sargons heerschappij – of zouden weigeren te voldoen aan de edicten van zijn hogepriesteres – werden duidelijk gewaarschuwd voor de vergelding die hen te wachten stond. In De verheffing van Inanna wordt juist dit probleem aan de orde gesteld door een Sumerische rebel genaamd Lugal-Ane aan te halen, die erin slaagde zich haar positie toe te eigenen en haar in ballingschap te drijven. Aan het eind van het gedicht is het duidelijk dat Lugal-Ane door Inanna is aangepakt en dat Enheduanna in haar rechtmatige positie is hersteld.

Conclusie

Naast haar langere werken schreef zij tweeënveertig kortere gedichten over een breed scala van thema’s, van persoonlijke frustratie en hoop tot religieuze vroomheid en de gevolgen van oorlog. Haar politieke genie om een rijk te helpen consolideren, wordt echter vaak over het hoofd gezien. Haar literaire bijdragen waren zo indrukwekkend dat men geneigd is de reden te vergeten waarom zij in de eerste plaats naar Ur werd gestuurd of de belangrijke rol die zij speelde bij het helpen vermengen van de verschillende religieuze tradities en culturen.

Tijdens haar leven, en nog eeuwen daarna, werd zij geëerd als een groot dichteres en schrijfster. Volgens de geleerde Gwendolyn Leick “maakte zij na haar leven een enorme indruk op generaties van schriftgeleerden; haar werken werden eeuwen na haar dood nog gekopieerd en gelezen”(120). Door Enheduanna’s genialiteit in het creëren van een pantheon van goden waarin heel Mesopotamië kon geloven, hielp zij de spirituele fundamenten te leggen voor het eerste stabiele multi-culturele, meertalige rijk ter wereld; en door de werken die zij naliet beïnvloedde en inspireerde zij eeuwen van schrijvers en dichters in hun creatie van de literatuur die miljoenen levens heeft beroerd en heeft geholpen om hele beschavingen vorm te geven gedurende duizenden jaren.

Author’s Note: Met dank aan lezeres Elizabeth Viverito voor de gedeelde inzichten over Enheduanna’s werk.