De illusie van mondiale cultuur

Subjectiviteit van betekenis – het geval Titanic

Een cultureel fenomeen brengt niet overal dezelfde betekenis over. In 1998 veroorzaakten het drama en de speciale effecten van de Amerikaanse film Titanic een sensatie onder Chinese fans. Tientallen Chinezen van middelbare leeftijd keerden huilend terug naar de bioscoop om zich een weg door de film te banen. Ondernemende marskramers begonnen buiten de bioscoopzalen van Shanghai verpakkingen met gezichtsdoekjes te verkopen. Het themalied van Titanic werd een bestseller-cd in China, net als de posters van de jonge filmsterren. Chinese consumenten kochten meer dan 25 miljoen illegale (en 300.000 legitieme) videokopieën van de film.

Je kunt je afvragen waarom Chinese bioscoopbezoekers van middelbare leeftijd zo emotioneel betrokken raakten bij het verhaal dat in Titanic wordt verteld. Uit interviews met oudere inwoners van Shanghai bleek dat veel mensen hun eigen, lang onderdrukte ervaringen van een verloren jeugd op de film hadden geprojecteerd. Van 1966 tot 1976 werd China geteisterd door de Culturele Revolutie, die voor miljoenen mensen elke mogelijkheid op vooruitgang in onderwijs of carrière vernietigde. In die tijd hadden de communistische autoriteiten ook de romantische liefde ontmoedigd en politiek correcte huwelijken bevorderd, gebaseerd op klasseachtergrond en revolutionaire toewijding. Hoe onwaarschijnlijk het ook mag lijken voor westerse waarnemers, het verhaal van de verloren liefde op een zinkend cruiseschip raakte een ontvankelijke snaar bij de veteranen van de Culturele Revolutie. Hun gepassioneerde, emotionele reactie had vrijwel niets te maken met het westerse culturele systeem dat de film omlijstte. In plaats daarvan diende Titanic als een sociaal aanvaardbaar vehikel voor de publieke spijtbetuiging van een generatie ouder wordende Chinese revolutionairen die hun leven hadden gewijd aan de opbouw van een vorm van socialisme die allang verdwenen was.

De Chinese president Jiang Zemin nodigde het voltallige Politbureau van de Chinese Communistische Partij uit voor een besloten vertoning van Titanic, zodat zij de uitdaging zouden begrijpen. Hij waarschuwde dat Titanic kon worden gezien als een paard van Troje, dat de kiem in zich droeg van het Amerikaanse culturele imperialisme.

De Chinese autoriteiten stonden niet alleen in hun wantrouwen jegens Hollywood. Er zijn mensen die suggereren, zoals de Chinese Jiang deed, dat blootstelling aan Hollywood-films ertoe zal leiden dat mensen overal meer op Amerikanen gaan lijken. Maar antropologen die televisie en film bestuderen zijn op hun hoede voor dergelijke suggesties. Zij benadrukken de noodzaak om de specifieke manieren te bestuderen waarop consumenten gebruik maken van populair amusement. Het proces van globalisering lijkt verre van hegemoniaal wanneer men zich richt op gewone kijkers en hun pogingen om betekenis te geven aan wat zij zien.

Een ander voorbeeld is het onderzoek van antropoloog Daniel Miller naar televisiekijken in Trinidad, dat aantoonde dat kijkers geen passieve toeschouwers zijn. In 1988 keek 70 procent van de Trinidadianen die toegang hadden tot een televisie dagelijks naar The Young and the Restless, een serie die de nadruk legde op familieproblemen, seksuele intriges en roddels. Miller ontdekte dat Trinidadianen geen moeite hadden zich in te leven in de persoonlijke drama’s die in Amerikaanse soaps werden uitgebeeld, ook al verschilden de levensstijlen en materiële omstandigheden radicaal van het leven in Trinidad. De lokale bevolking herinterpreteerde de afleveringen actief om ze aan te passen aan hun eigen ervaringen, en zag de televisiedrama’s als commentaren op het hedendaagse leven in Trinidad. Het beeld van de Amerikaanse materiële cultuur, met name de damesmode, was van ondergeschikt belang. Met andere woorden, het is een vergissing om televisiekijkers als passief te behandelen.