Anaxagoras

BOREN: ca. 500 v. Chr. – Clazomenae, Griekenland

DOOD: ca. 428 v. Chr. – Lampsacus, Griekenland

Grieks filosoof

Anaxagoras was een van de beroemdste vroege Griekse filosofen. Aan hem wordt toegeschreven dat hij Athene tot een centrum van antieke studie en intellectuele activiteit heeft gemaakt. Anaxagoras bouwde voort op het werk van vroegere filosofen, vooral die van de Milesische of Ionische School. Deze denkers stelden dat stoffen als lucht, vuur, water en aarde het universum vormden. Anaxagoras daarentegen stelde dat het universum bestond uit een substantie die oneindig, of voor altijd, verdeeld kon worden.

“Andere dingen omvatten een deel van alles, maar geest is oneindig en eigenmachtig en vermengd met niets … over alles wat leven heeft, zowel groter als kleiner, regeert geest.”

Anaxagoras zocht, net als veel andere filosofen uit zijn tijd, naar een verklaring voor de bron van beweging door te zoeken naar een ordenend principe. Anaxagoras geloofde dat dit principe wat hij nous of “geest” noemde, was. Zijn theorie was dat het nous de ongeordende materie in het universum in beweging zette en er orde uit creëerde. Door zijn aandacht voor dit principe heeft Anaxagoras zowel een opmars naar het theïsme, het concept van een persoonlijke schepper-god die betrokken is bij menselijke aangelegenheden, als de eerste stappen in de richting van het atheïsme, of het totale ongeloof in god of goden, op zijn conto staan. Door het nous als het begin van de schepping te beschouwen, maakte Anaxagorous de weg vrij voor het geloof in één enkele scheppende kracht, God. Ironisch genoeg leidde zijn filosofische concept van het nous ook tot de verwerping van alle goden, want het begin van de wereld en de schepping konden nu in wetenschappelijke termen worden verklaard in plaats van in religieuze.

Vroege jaren

Anaxagoras werd rond 500 v. Chr. geboren in een welgestelde en adellijke familie in de stad Clazomenae in Ionië in Klein-Azië. Deze strook land langs de kust van het huidige West-Turkije maakte tijdens Anaxagoras’ leven deel uit van Griekenland. Ongeveer vijftig jaar voor Anaxagoras’ geboorte was Ionië veroverd door de Perzen onder Cyrus de Grote. De Perzen waren harde heersers, en in 498 v. Chr. kwamen de Grieken van Ionië in opstand tegen de huidige Perzische heerser, Darius. De opstand werd in 492 v. Chr. neergeslagen, maar leidde tot de latere Perzische oorlogen. In deze oorlogen trachtte Perzië Athene te straffen omdat het de Ionische burgers had geholpen bij hun opstand. Ruwweg vijftig jaar van periodieke oorlogsvoering volgden.

Anaxagoras werd geboren in complexe tijden. Zijn aandacht ging echter meer uit naar de geest dan naar militaire en politieke zaken. Hoewel er weinig bekend is over de eerste jaren van Anaxagoras’ leven, wordt aangenomen dat hij als jongeman zijn adellijke positie en rijkdom opgaf om zich op de wetenschap te concentreren. Waarschijnlijk was hij zich bewust van de intellectuele activiteit in de nabijgelegen zeehaven Miletus, die geen priesterschap of koning had die heerste als Gods vertegenwoordiger op aarde. Daar probeerden vroege filosofen de aard van het universum te beschrijven met behulp van rede en logica. Zij vormden de Ionische of Milesische School van schrijvers en denkers, die de bakermat was van de Griekse filosofie.

Denkers als Thales (ca. 636-c. 546 v. Chr.), Anaximander (ca. 611-c. 547 v. Chr.), en Anaximenes (zesde eeuw v. Chr.) richtten hun aandacht op de studie van de natuur. Zij zochten naar een elementaire bouwsteen van de materie of naar één primaire substantie of oorsprongsbeginsel, de archê. De ene primaire substantie of het oorsprongsprincipe verwijst naar de ene substantie die aan het begin van de tijd bestond. Anaximander definieerde de primaire bron van alles als apeiron, of het onbeperkte en oneindige (voor altijd). Anaximenes geloofde dat alles oorspronkelijk was samengesteld uit lucht of damp, waarvan het verdunnen en verdikken het leven substantie gaf. Heraclitus (c. 535-c. 475 v. Chr.), afkomstig uit Efese aan de kust van Klein-Azië, schreef vuur toe als de oorspronkelijke substantie die alles vormde en verklaarde dat verandering de enige constante in het universum was. Deze verandering werd volgens Heraclitus geleid door logos, of rede. Heraclitus, hoewel niet Ionisch, ontwikkelde deze zoektocht naar de primaire bouwstenen van het universum door te zeggen dat er vier onveranderlijke elementen waren: aarde, water, vuur, en lucht. Deze elementen werden gecombineerd en gescheiden door Liefde en Strijd, zijn ordenende beginselen.

Anaxagoras was op de hoogte van het werk van deze Ionische filosofen. Nog voor zijn twintigste, toen hij naar Athene vertrok, zag hij dat hun argumenten er niet in slaagden beweging en verandering te verklaren. Hij was vastbesloten een theorie te ontwerpen die alle aspecten van het heelal verklaarde. In Athene raakte Anaxagoras bevriend met de jonge staatsman Pericles (ca. 495-429 v. Chr.). Pericles werd rond 460 v. Chr. een populaire politieke en militaire leider van de stad. Anaxagoras zou ook bevriend zijn geweest met andere belangrijke Atheners, en sommigen zeggen dat hij zelfs een leraar was van de beroemde filosoof Socrates (469-399 v. Chr.), hoewel dit onwaarschijnlijk is.

Tijd in Athene

Axagoras’ jaren in Athene waren productief. Rond 467 v. Chr. produceerde hij zijn belangrijkste geschrift, Over de natuur, waarvan nu nog slechts fragmenten bestaan. Veel citaten van Anaxagoras komen uit de werken van latere filosofen. In Over de natuur probeerde Anaxagoras het werk van de vroegere denkers van de Ionische School voort te zetten. In plaats van lucht, vuur, water en aarde als de vier elementen van de schepping, zei Anaxagoras dat er een oneindig aantal deeltjes of “zaden” (spermata) waren die samen alles in het universum creëerden. Deze zaden, of bouwstenen, konden worden verdeeld in kleinere delen, of worden gecombineerd om grotere dingen te vormen. Anaxagoras beweerde dat dit vermogen van materie om verdeeld of gecombineerd te worden de enorme verscheidenheid aan vormen in het universum verklaarde.

Anaxagoras’ schepping van de kosmos

Anaxagoras was van mening dat deze zaden eeuwig waren en altijd hebben bestaan. Voor Anaxagoras bestond er niet zoiets als een leegte of lege ruimte. Aan het begin van de kosmos (heelal) waren deze zaden aanvankelijk in één grote massa zonder vorm of gedaante. Door het nous, of organiserend principe, werd deze massa in roterende beweging gebracht. Door deze beweging scheidde de massa zich af in kleinere elementen.

Anaxagors geloofden dat de schepping van de wereld het gevolg was van dit scheiden van de zaden en door het effect van de draaiende beweging op deze zaden. De vorming van het universum of de kosmos geschiedde in twee fasen. Eerst was er het ronddraaiende proces, dat de deeltjes scheidde en vervolgens opnieuw vermengde. In dit stadium kwamen alle donkere deeltjes samen om de nacht te vormen, en de vloeibare zaden verenigden zich om de oceanen te maken. De wrijving in deze draaiende beweging veroorzaakte op haar beurt hitte, die de sterren en de zon in vuur en vlam zette.

De ontwikkeling van alle levende wezens kwam in het tweede stadium, toen dezelfde soorten zaden of deeltjes anderen als zij aantrokken. De scheiding van de zaden door de draaiende beweging was onvolmaakt, zoals Anaxagoras opmerkte, en daarom, volgens zijn theorie, zijn er een paar zaden van alles in al het andere. Wat iets maakt tot wat wij denken dat het is, is dat het een meerderheid van zaden van één soort heeft. Bijvoorbeeld, wit is wit omdat het een meerderheid van witte zaden heeft, maar het bevat ook zwarte zaden. Haar is haar, omdat de meeste zaden ervan van het haartype zijn, maar het bevat ook delen van al het andere in de schepping.

Ordening van het universum en bestudering ervan

Een belangrijk aspect van Anaxagoras’ theorie is de actie die het nous volgens hem had op de organisatie van het universum. Deze benadering was populair bij latere filosofen als Socrates (469-399 v. Chr.), Plato (428-348 v. Chr.) en Aristoteles (384-322 v. Chr.), die zich allen sterk bezighielden met ethische problemen en de vraag hoe een goed leven te leiden. Voor hen was het concept van een ordenend principe in het universum, zoals het nous, aantrekkelijk. Zij bekritiseerden Anaxagoras echter omdat hij zijn theorie niet verder uitwerkte en het doel van zo’n ordenend principe niet uitlegde. Anaxagoras legde eenvoudigweg zijn theorie van materie en beweging uit, maar vroeg zich niet af waarom het gebeurde zoals het gebeurde.

Anaxagoras was ook bekend om zijn werk in de astronomie (de studie van de zon, maan, planeten, sterren, en voorwerpen die in de ruimte gevonden worden), dat mogelijk geïnspireerd werd door de val van een grote meteoriet, of massa materie die vanuit de ruimte op Aarde valt, bij Aegypotomi in 467 v. Chr. Hij geloofde dat de zon een gloeiende bol van metaal was, ongeveer zo groot als de Peloponessus, het grote eiland van Zuid-Griekenland. Anaxagoras ging echter verder en zei dat de maan uit dezelfde materie bestond als de aarde en straalde omdat zij het licht van de zon weerkaatste. Vervolgens beschreef hij hoe de aarde tussen de zon en de maan bewoog, waardoor het licht geblokkeerd werd en maansverduisteringen ontstonden. Hij legde ook uit hoe de maan soms tussen de aarde en de zon beweegt, waardoor een zonsverduistering ontstaat.

Anaxagoras beschuldigd

Anaxagoras’ theorieën over het heelal wekten de woede op van sommige burgers van Athene, omdat zij de gangbare opvattingen van die tijd in twijfel trokken. Zijn vriendschap met Pericles kan Anaxagoras ook in moeilijkheden hebben gebracht. Pericles had vijanden, en deze vijanden richtten zich uiteindelijk tegen zijn vrienden. Ergens rond 450 v. Chr. werd Anaxagoras gevangen gezet en beschuldigd van onkuisheid, of ongeloof in de goden. De reden voor zijn gevangenneming was zijn bewering dat de zon slechts een grote massa heet metaal was en geen god, zoals in die tijd algemeen werd aangenomen. Hij werd er ook van beschuldigd geheime contacten te onderhouden met de Perzen, de vijand van Athene, en werd ter dood veroordeeld. Pericles gebruikte zijn invloed en liet het doodvonnis veranderen in een verbanning, wat betekende dat Anaxagoras’ leven werd gespaard, maar hij werd gedwongen buiten Athene te leven.

Ballingschap in Lampsacus

Anaxagoras verliet Athene voor Lampsacus, een oude Griekse stad in het noordwesten van Klein-Azië. Tot aan zijn dood in 429 v. Chr. kwamen vele jonge Grieken bij hem studeren. Er zijn weinig bijzonderheden bekend over het werk van Anaxagoras in ballingschap. Een veel latere Romeinse auteur en architect vermeldde echter dat Anaxagoras theaterontwerpen maakte waardoor toeschouwers objecten voor en achter op het toneel beter konden zien. Dit suggereert dat Anaxagoras ook filosofisch werk over perspectief heeft verricht, misschien wel het vroegste in zijn soort. Perspectief is de verschijning van voorwerpen voor het oog met betrekking tot hun relatieve afstand en positie.

Pericles

Pericles, een bekend spreker en beschermheer van geleerdheid en kunst, werd rond 493 v. Chr. in Athene geboren. Hoewel hij zich gedurende een groot deel van zijn vroege leven met het theater bezighield, raakte hij in 461 v. Chr. bij de politiek betrokken. Hij hielp bij het organiseren van een stemming in de volksvergadering die de macht wegnam van de Areopagus, de oude aristocratische raad die Athene regeerde. Door de stemming werd de Areopagus in feite een gerechtshof in plaats van een bestuursraad.

Pericles bracht vervolgens een aantal democratische hervormingen in Athene op gang, waaronder de betaling van salarissen aan staatsambtenaren en de openstelling van dergelijke ambten voor gewone burgers. Hij voerde wetten in die de macht van de Atheense aristocraten beperkten, hoewel dit hem veel vijanden opleverde. Hij sloot ook een wapenstilstand met de oude rivaal van Athene, Sparta, wat voor een gouden eeuw van vrede in de stad zorgde.

Tijdens zijn betrokkenheid bij de politiek bleef Pericles de kunsten steunen. Rond 447 v. Chr. begon hij ook een sterke belangstelling te tonen voor bouw en architectuur. Hij zag toe op de bouw van het Parthenon, dat hij beschouwde als een monument voor de macht van Athene. Het Parthenon werd gebouwd op de centrale versterkte heuvel van de stad, de Akropolis.

Pericles werd uiteindelijk door politieke vijanden uit zijn ambt verdreven, maar werd in 428 v. Chr. herkozen als de militaire bevelhebber van de stad. Hij stierf kort daarna.

Anaxagoras was niet de laatste van de grote filosofen van het oude Griekenland die ervan werd beschuldigd niet in de goden te geloven. Socrates werd ook voor deze overtreding berecht en ter dood gebracht. Aristoteles werd van dezelfde misdaad beschuldigd, maar vluchtte uit Athene omdat hij weigerde de Atheners voor de derde maal tegen de filosofie te laten zondigen.

Effecten op het denken

Anaxagoras’ werk had een belangrijk effect op de filosofie en het denken. Zijn theorie van het nous bleek een inspiratiebron voor Socrates, al vond deze het jammer dat Anaxagoras niet verder was gegaan met zijn betoog. Voor Socrates leek het nous slechts een mechanisch middel te zijn om het universum te organiseren, een kracht zonder moraal of doel. Socrates geloofde dat er meer was dan dit in het universum. Toch is de scheppingstheorie van Anaxagoras van historisch belang omdat sommige aspecten ervan door latere wetenschappers werden overgenomen. Daartoe behoren zijn theorie over de roterende kosmische massa aan het begin van de tijd en zijn idee dat de basisbouwstenen van het leven kunnen worden gesplitst.

Belangrijker nog is dat Anaxagoras, door te proberen het scheppingsproces te verklaren zonder te vertrouwen op goden als drijvende factor, de weg hielp vrijmaken voor kritiek op religieuze ideeën over de oorsprong van het universum. Zijn verklaring van de vorming van hemellichamen zoals de zon, de sterren en de maan leidde uiteindelijk tot twijfel aan het bestaan van God (agnosticisme) of mogelijk zelfs tot een volledig ontbreken van geloof in God of goden (atheïsme). Sommige historici noemen Anaxagoras echter de vader van het theïsme, het geloof in een persoonlijke god die het universum schiep, of zelfs van het monotheïsme, het geloof in één opperwezen. Hoewel het nooit een god werd genoemd, was het nous, waarin Anaxagoras geloofde, datgene wat de vroege kosmos in beweging zette en het leven organiseerde. Dit werd door sommigen zo opgevat dat Anaxagoras’ theorie zich op één macht of kracht in het universum concentreerde, en niet op een pantheon, of groep goden, zoals de Grieken hadden geloofd. Daarom wordt de vader van het agnosticisme of atheïsme soms ook de vader van het monotheïsme genoemd.

Voor meer informatie

BOOKS

Fairbanks, Arthur, ed. en trans. De eerste filosofen van Griekenland. Londen, Engeland: K. Paul, Trench, Trubner, 1898.

Gershenson, Daniel E., and Daniel E. Greenberg. Anaxagoras and the Birth of Physics. Waltham, MA: Blaisdell Publishing Co., 1964.

Kirk, G. S., and J. E. Raven. De Presocratische Filosofen: A Critical History with a Selection of Texts. Cambridge, Engeland: Cambridge University Press, 1983.

Schofield, Malcolm. An Essay on Anaxagoras. New York, NY: Cambridge University Press, 1980.

PERIODICALS

Davison, J. A. “Protagoras, Democritus, and Anaxagoras.” Classical Quarterly (juli-september 1953): 33-45.

Kingsley, Peter. “Aantekeningen over lucht: Four Questions of Meaning in Empedocles and Anaxagoras.” Classical Quarterly (januari-juni 1995): 26-29.

WEB SITES

“Anaxagoras.” Atlantic Baptist University. http://www.abu.nb.ca/Courses/GrPhil/Anaxagoras.htm (geraadpleegd op 24 mei 2006).

“Anaxagoras van Clazomenae.” Turnbull School of Mathematical and Computational Sciences. http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/∼history/Mathematicians/Anaxagoras.html (geraadpleegd op 24 mei 2006).